F. Engels
Nguồn gốc của gia đ́nh


II

GIA Đ̀NH

Morgan từng sống với người Iroquois - ở bang New York - trong phần lớn đời ḿnh, và được một bộ lạc của họ (bộ lạc Seneca) nhận làm con nuôi; ông đă phát hiện ra rằng người Iroquois có một hệ thống thân tộc mâu thuẫn với các quan hệ gia đ́nh thực tế của họ. Một chế độ hôn nhân cá thể trong đó hai bên có thể dễ dàng li dị nhau, mà Morgan gọi là “gia đ́nh đối ngẫu” (pairing family), đang tồn tại ở đó. Vậy th́ con cháu của một cặp vợ chồng đương nhiên là được mọi người biết rơ và thừa nhận; và không việc ǵ phải nghi ngờ về việc gọi ai là cha, mẹ, con, anh, chị, em. Nhưng trên thực tế th́ lại khác. Người đàn ông Iroquois gọi con ḿnh, và con của anh em ruột, là “con”; và chúng gọi anh ta là “cha”. C̣n con của chị em ruột th́ anh ta gọi là “cháu”, và chúng gọi anh ta là “cậu”. Mặt khác, người đàn bà Iroquois gọi con ḿnh, và con của chị em ruột, là “con”; và chúng gọi chị ta là “mẹ”. Chị ta gọi con của anh em ruột là “cháu”, và chúng gọi chị ta là “cô”. Tương tự, con của các anh em ruột (hay các chị em ruột) cũng gọi nhau là “anh em ruột”, “chị em ruột”; và gọi con của cô ḿnh (hay cậu ḿnh) là “anh em họ”, “chị em họ”. Đó không phải những tên gọi suông, mà là biểu hiện của những quan hệ thân tộc gần hoặc xa, giống nhau hoặc khác nhau; chúng được dùng làm cơ sở cho một hệ thống thân tộc hoàn toàn xác định, có thể biểu hiện hàng trăm quan hệ thân tộc khác nhau của một cá nhân. Hệ thống đó không chỉ có ở tất cả những người Indian tại Mĩ (chưa ngoại lệ nào được ghi nhận), mà cả ở dân bản xứ Ấn Độ - các bộ lạc Dravida ở Deccan, và các bộ lạc Gaura ở Hindustan (lưu vực sông Hằng) - dưới một h́nh thức gần như thế. Người Tamil ở miền Nam Ấn Độ, người Iroquois trong bộ lạc Seneca ở bang New York tới nay vẫn có hơn hai trăm mức thân tộc khác nhau. Và ở các dân đó, hệ thống thân tộc cũng mâu thuẫn với các quan hệ thân tộc sinh ra từ h́nh thức gia đ́nh hiện có.

Phải giải thích việc này thế nào? V́ vai tṛ quyết định của hệ thống thân tộc trong kết cấu xă hội của tất cả các dân mông muội và dă man, nên không thể dùng mấy câu nói để xóa bỏ ư nghĩa của một hệ thống rất phổ biến như vậy. Một hệ thống thịnh hành trên toàn châu Mĩ, có cả ở châu Á, cả ở châu Phi và châu Đại Dương với ít nhiều thay đổi; hệ thống đó phải được giải thích về lịch sử, chứ không thể coi là không có, giống như McLennan. Các tiếng “cha”, “con”, “anh em”, “chị em” không chỉ là lối xưng hô kính trọng, mà c̣n bao hàm các nghĩa vụ rất rơ ràng và nghiêm chỉnh của họ với nhau; các nghĩa vụ ấy hợp thành một phần thiết yếu trong kết cấu xă hội của các dân nói trên. Lời giải thích đă được t́m ra. Vào nửa đầu thế kỉ 19, trên quần đảo Hawaii vẫn có một h́nh thức gia đ́nh với những kiểu “cha mẹ, anh chị em, con cháu, cô cậu” đúng theo hệ thống thân tộc ở Ấn Độ cổ và ở Mĩ. Nhưng thật ḱ lạ: hệ thống thân tộc có ở Hawaii khi đó cũng không phù hợp với h́nh thức gia đ́nh bấy giờ. Theo hệ thống đó, tất cả con cái của anh chị em ruột, không trừ một ai, đều là anh chị em ruột của nhau; chúng được coi như con chung của tất cả những anh chị em ruột của cha mẹ chúng, không phân biệt ǵ cả. Vậy, trong khi hệ thống thân tộc ở Mĩ giả định sự tồn tại của một h́nh thức gia đ́nh cổ xưa, không tồn tại ở Mĩ nữa, nhưng vẫn c̣n ở Hawaii; th́ mặt khác, hệ thống thân tộc ở Hawaii lại chỉ ra một h́nh thức gia đ́nh c̣n cổ xưa hơn, nhất định đă từng có, dù hiện nay ta không thể t́m ra nó ở đâu cả; từ h́nh thức gia đ́nh rất cổ xưa đó, hệ thống thân tộc có ở Hawaii mới có thể phát sinh.

“Gia đ́nh là một yếu tố năng động. Nó không đứng yên, mà tiến từ h́nh thức thấp lên h́nh thức cao hơn, khi xă hội tiến từ trạng thái thấp lên trạng thái cao hơn... Ngược lại, các hệ thống thân tộc th́ thụ động, chỉ phản ánh bước tiến của gia đ́nh sau một thời gian dài, và chỉ bắt đầu thay đổi khi gia đ́nh đă hoàn toàn thay đổi”1

Marx nói thêm: “Nói chung, những hệ thống chính trị, luật pháp, tôn giáo và triết học cũng thế”. Khi gia đ́nh tiếp tục thay đổi, th́ hệ thống thân tộc trở nên cố định; và khi hệ thống thân tộc tiếp tục tồn tại do tập quán, th́ gia đ́nh vượt qua hệ thống đó. Nhưng Cuvier, từ một bộ xương thú được khai quật gần Paris, đă suy ra rằng xương đó là của một loài thú có túi, từng sống ở đó và đă tuyệt chủng; và chúng ta, từ một hệ thống thân tộc do lịch sử để lại, cũng có thể suy ra một h́nh thức gia đ́nh phù hợp với hệ thống đó, nhưng nay không c̣n nữa.

Những hệ thống thân tộc và h́nh thức gia đ́nh, mà ta nói tới ở trên, khác với những h́nh thức và hệ thống hiện hành ở chỗ là mỗi đứa con đều có nhiều cha nhiều mẹ. Theo hệ thống thân tộc ở Mĩ, do h́nh thức gia đ́nh ở Hawaii sinh ra, th́ anh em trai và chị em gái không thể là cha và mẹ của cùng một đứa con; nhưng ngược lại, hệ thống thân tộc ở Hawaii lại giả định rằng có một h́nh thức gia đ́nh, trong đó hiện tượng trên là thường thấy. Ở đây, ta thấy một loạt h́nh thức gia đ́nh mâu thuẫn trực tiếp với những h́nh thức mà tới nay vẫn được coi là duy nhất có. Quan niệm truyền thống chỉ thừa nhận chế độ hôn nhân cá thể, thêm vào đó là chế độ nhiều vợ, và cùng lắm là chế độ nhiều chồng; cũng như bọn philistine hay dạy đời, nó giấu đi sự thật là thực tiễn luôn lặng lẽ vượt qua những rào cản, mà xă hội chính thống dựng lên. Tuy nhiên, việc nghiên cứu lịch sử nguyên thủy đă phát hiện ra một trạng thái, trong đó đàn ông sống theo chế độ nhiều vợ, đàn bà lại sống theo chế độ nhiều chồng; và con cái đều là của chung - trạng thái đó đă trải qua nhiều biến đổi, trước khi chuyển hẳn thành chế độ hôn nhân cá thể. Xu hướng của các biến đổi đó là ngày càng giảm số người có quan hệ hôn nhân cùng nhau; ban đầu vốn rất nhiều, cuối cùng chỉ c̣n lại một cặp vợ chồng, như hiện nay thường gặp.

Trong khi dựng lại lịch sử đă qua của gia đ́nh như vậy, Morgan nhất trí với hầu hết các đồng nghiệp của ḿnh; rằng đă có một trạng thái nguyên thủy ở các bộ lạc, trong đó việc tự do quan hệ tính giao đă thịnh hành, mọi người đàn bà đều thuộc về mọi người đàn ông và ngược lại. Từ thế kỉ 18, một trạng thái như thế đă được nói tới, nhưng rất chung chung. Bachofen là người đầu tiên đă nghiêm túc đặt ra vấn đề này, và đă t́m kiếm dấu vết của nó trong các tàn tích lịch sử và tôn giáo - đó chính là một công lao lớn của ông. Ngày nay, ta biết là những dấu vết mà ông t́m ra không dẫn tới một giai đoạn xă hội trong đó có quan hệ tính giao bừa băi, mà dẫn tới một h́nh thức có sau đó rất lâu, ấy là chế độ quần hôn. Giai đoạn quan hệ tính giao bừa băi kia, nếu có tồn tại thật, th́ cũng thuộc về một thời đại rất xa; đến nỗi ta khó mà hi vọng có thể trực tiếp chứng minh sự tồn tại đó, nếu dựa vào việc t́m kiếm các tục lệ xă hội, ở những người mông muội. Công lao của Bachofen là ở chỗ đă đặt việc nghiên cứu vấn đề đó lên hàng đầu1*.

[Gần đây, việc phủ nhận giai đoạn đầu đó trong quan hệ tính giao của con người đă trở thành cái mốt. Người ta muốn tránh cho nhân loại “điều nhục nhă” ấy; bằng cách viện cớ rằng không có bằng chứng trực tiếp nào về thời ḱ đó, đặc biệt là c̣n lấy ví dụ từ cả động vật. Về động vật, theo những sự kiện mà Letourneau (“Sự tiến hóa của hôn nhân và gia đ́nh”2, 1888) đă thu thập được, th́ quan hệ tính giao hoàn toàn bừa băi là thuộc về một giai đoạn phát triển thấp. Nhưng từ các sự kiện đó, tôi chỉ rút ra được một kết luận: đối với loài người và các điều kiện sinh sống nguyên thủy của loài ấy, th́ chúng chẳng chứng minh được ǵ cả. Việc các loài động vật có xương sống sống thành đôi trong thời gian dài được giải thích đầy đủ nhờ các nguyên nhân sinh lí - với loài chim là v́ con mái cần được bảo vệ trong thời gian ấp trứng; những ví dụ về t́nh trạng một vợ một chồng bền vững ở loài chim không nói lên điều ǵ về loài người cả, đơn giản v́ người không phải từ chim mà ra. Và nếu t́nh trạng một vợ một chồng triệt để là đỉnh cao của đức hạnh, th́ chức quán quân phải là của loài sán: trong số 50-200 đốt của nó, mỗi đốt đều có đủ cơ quan sinh dục đực và cái; trong suốt thời gian sống của ḿnh, nó cứ tự giao cấu trong mỗi đốt như vậy. Nhưng khi giới hạn trong các loài thú, ta sẽ thấy mọi h́nh thức sinh hoạt tính giao: quan hệ tính giao bừa băi, quần hôn (hay gần như vậy), nhiều vợ, cá thể. Chỉ thiếu có h́nh thức nhiều chồng thôi, và chỉ loài người có h́nh thức đó. Kể cả những loài gần chúng ta nhất, nhóm Bốn tay3, cũng có đủ các kiểu kết hợp giữa hai giới. Nếu thu hẹp hơn nữa, chỉ xem xét bốn loài vượn người, th́ Letourneau chỉ nói được rằng chúng có lúc sống một vợ một chồng, khi lại theo kiểu nhiều vợ; c̣n Saussure (trích dẫn Giraud-Teulon) th́ vẫn cho rằng chúng sống theo kiểu một vợ một chồng. Những khẳng định mới đây về kiểu hôn nhân cá thể ở vượn người của Westermarck (“Lịch sử hôn nhân của loài người”4, London, 1891) cũng c̣n lâu mới chứng tỏ được ǵ đó. Tóm lại, v́ các bằng cớ chỉ có thế, Letourneau đă trung thực thừa nhận:

“Ở các loài thú, không có quan hệ chặt chẽ nào giữa sự phát triển trí tuệ với h́nh thức quan hệ tính giao”

C̣n Espinas (“Về các xă hội động vật”5, 1877) th́ nói toạc ra:

“Bầy là tập đoàn xă hội cao nhất mà ta có thể thấy ở các động vật. Nó h́nh như là gồm nhiều gia đ́nh; nhưng ngay từ đầu, gia đ́nh và bầy đă đối kháng với nhau, và phát triển tỉ lệ nghịch với nhau”

Những điều trên cho thấy, chúng ta gần như không biết ǵ về gia đ́nh và các tập đoàn xă hội khác ở vượn người, các bằng chứng th́ hoàn toàn trái ngược nhau. Điều đó không có ǵ lạ. Ngay cả tài liệu về các bộ lạc mông muội đă rất mâu thuẫn, cần kiểm tra và chọn lọc một cách rất có phê phán. Mà các xă hội của loài vượn người c̣n khó quan sát hơn nhiều so với xă hội loài người. V́ thế, giờ đây ta phải bác bỏ bất ḱ kết luận nào được rút ra từ các tài liệu hoàn toàn không đáng tin ấy.

Tuy nhiên, ư kiến trên kia của Espinas đă đưa lại một xuất phát điểm tốt hơn. Trong các động vật cao cấp, bầy và gia đ́nh không bổ sung cho nhau, mà đối lập với nhau. Ông chỉ ra rất rơ: vào mùa giao phối, máu ghen của các con đực đă khiến sự gắn bó của bầy bị lung lay, thậm chí tạm thời bị phá vỡ.

“Khi quan hệ gia đ́nh là gần gũi và gần như duy nhất, th́ bầy chỉ h́nh thành trong các trường hợp ngoại lệ. Mặt khác, khi mà quan hệ tính giao tự do hay kiểu sống nhiều vợ đang thịnh hành, th́ bầy được h́nh thành gần như là tự nhiên... Để bầy có thể h́nh thành, th́ quan hệ gia đ́nh phải yếu đi, và các cá thể phải lại được tự do. Thế nên, ở các loài chim, các bầy có tổ chức rất hiếm gặp... Nhưng ở các loài thú, ta lại thấy các xă hội ít nhiều có tổ chức; chính v́ ở chúng, cá thể không bị gia đ́nh nuốt mất... Khi bầy mới h́nh thành, th́ kẻ thù lớn nhất của ư thức tập thể của bầy chính là ư thức tập thể của gia đ́nh. Chúng ta không ngần ngại nói rằng: một h́nh thức xă hội cao hơn gia đ́nh chỉ phát triển được khi ḥa vào bản thân ḿnh các gia đ́nh đă biến đổi về cơ bản; cùng lúc đó, các gia đ́nh ấy sau này cũng có thể tự thành lập lại - cũng theo cách trên - dưới những h́nh thức vô cùng thuận lợi hơn” (Espinas, “Về các xă hội động vật”; Giraud-Teulon trích dẫn trong “Nguồn gốc của hôn nhân và gia đ́nh”, 1884, tr. 518-520).

Từ đó, ta thấy rằng những xă hội động vật cũng có giá trị nào đó khi suy luận về các xă hội loài người, nhưng giá trị đó chỉ là tiêu cực. Như ta đă biết, những động vật có xương sống cao cấp nhất cũng chỉ biết có hai kiểu sống: nhiều vợ và từng đôi; trong đó chỉ có một con đực trưởng thành, một “ông chồng”. Máu ghen của con đực - vừa củng cố vừa cô lập gia đ́nh - khiến gia đ́nh động vật đối lập với bầy. Nó cũng làm cho bầy - h́nh thức xă hội cao hơn - lúc th́ không thể h́nh thành, lúc th́ bị lung lay, thậm chí tan ră trong mùa giao phối; hay ít nhất cũng ḱm hăm sự phát triển của bầy. Chỉ điều đó cũng đủ chứng tỏ rằng gia đ́nh động vật và xă hội loài người nguyên thủy không thể phù hợp với nhau; và rằng khi phát triển lên từ động vật, th́ người nguyên thủy hoặc là chưa biết ǵ về gia đ́nh, hoặc là chỉ biết tới một h́nh thức gia đ́nh chưa từng có ở động vật. Một loài không có khả năng tự vệ, như con người đang trong quá tŕnh h́nh thành, vẫn có thể sống sót, với số lượng nhỏ, trong điều kiện sống cô lập, với h́nh thức sống từng đôi là cao nhất; như gorilla và tinh tinh, mà Westermarck đă kể lại, dựa theo câu chuyện của các thợ săn. Nhưng cần có cái ǵ đó hơn thế, để vượt qua được trạng thái thú vật, để đạt được cái bước tiến vĩ đại nhất của giới tự nhiên; sự thiếu khả năng tự vệ của cá thể cần được bù lại bằng sức mạnh của sự liên kết và hợp tác trong cả bầy. Sẽ không thể giải thích được bước chuyển thành người nói trên, nếu đi từ những điều kiện sống hiện tại của vượn người ngày nay; h́nh như chúng đă đi lệch con đường tiến hóa, và đang chết dần, hay ít nhất là đang thoái hóa, th́ đúng hơn. Chỉ điều đó cũng đủ bác bỏ mọi cố gắng so sánh các h́nh thức gia đ́nh của loài vật với các h́nh thức gia đ́nh của người nguyên thủy. Sự khoan dung, tức là không ghen tuông, giữa các con đực trưởng thành với nhau chính là điều kiện tiên quyết để các tập đoàn lớn hơn, bền vững hơn có thể h́nh thành; mà bước tiến hóa từ động vật lên người chỉ có thể diễn ra trong các tập đoàn đó. Thật vậy, h́nh thức gia đ́nh nguyên thủy nhất, mà ta có thể chứng minh chắc chắn là nó từng tồn tại trong lịch sử; và thậm chí, hiện nay, ta vẫn có thể nghiên cứu nó ở đâu đó; h́nh thức ấy là ǵ? Đó là h́nh thức quần hôn, một h́nh thức gia đ́nh trong đó cả một nhóm đàn ông và cả một nhóm đàn bà đều là của nhau, sự ghen tuông gần như không có. Ở giai đoạn phát triển sau, ta c̣n thấy một h́nh thức đặc biệt: nhiều chồng, nó đối lập gay gắt với mọi bản năng ghen tuông, do đó ta chưa từng biết loài động vật nào có h́nh thức ấy. Nhưng mọi h́nh thức quần hôn mà ta biết, đều kèm theo những qui tắc phức tạp khác thường; tới mức chúng nhất thiết phải dẫn tới một h́nh thức quan hệ tính giao sớm hơn, đơn giản hơn; và sau cùng là dẫn tới một thời ḱ quan hệ tính giao bừa băi, trong giai đoạn chuyển từ động vật thành người. Việc dẫn ra các kiểu hôn nhân ở động vật chỉ đưa ta quay về chính cái điểm mà ta đă vĩnh viễn vượt qua.

Vậy quan hệ tính giao bừa băi nghĩa là ǵ? Nghĩa là mọi cấm đoán và hạn chế, đang tồn tại hay từng tồn tại, th́ lúc đó đều không có. Ta đă thấy những rào cản, do tính ghen tuông gây ra, bị đánh đổ. Một điều chắc chắn là t́nh cảm ghen tuông khá lâu sau này mới phát triển. Quan niệm về loạn luân th́ cũng thế. Lúc ban đầu, không chỉ anh chị em mới là vợ chồng; mà cả ngày nay, quan hệ tính giao giữa cha mẹ và con cái vẫn được thừa nhận ở nhiều dân. Bancroft (“Những thổ dân ở các bang ven Thái B́nh Dương ở Bắc Mĩ”6, 1875, t. I) chứng thực sự tồn tại của t́nh trạng đó ở người Kadiak vùng eo biển Bering và Alaska, người Tinneh ở Bắc Mĩ thuộc Anh. Letourneau đă thu thập các thông tin về t́nh trạng đó ở người Indian Chippewa, người Cucus ở Chile, người bản xứ Caribe, người Karen ở Myanmar. Đó là chưa nói đến những câu chuyện của người Hi Lạp và La Mă thời cổ về người Parthia, người Ba Tư, người Scythia, người Hun, v.v. Trước khi tội loạn luân được phát minh ra - v́ nó chính là một phát minh, và là một phát minh rất quí giá - th́ việc quan hệ tính giao giữa cha mẹ và con cái cũng không gây ra sự ghê tởm lớn hơn việc quan hệ tính giao giữa những người thuộc các thế hệ khác nhau gây ra. Hiện nay, ngay ở các xứ philistine nhất, điều đó vẫn xảy ra mà không gây nên điều kinh khủng lớn ǵ cả: ngay cả những “cô gái già” ngoài sáu mươi, nếu đủ giàu, vẫn lấy được những chàng trai tuổi ba mươi. Nhưng nếu chúng ta, từ các h́nh thức gia đ́nh nguyên thủy nhất đă biết, loại bỏ các quan niệm về loạn luân, vốn gắn liền với chúng - những quan niệm ấy khác xa, thậm chí thường đối lập trực tiếp, với quan niệm ngày nay của chúng ta; th́ h́nh thức quan hệ tính giao khi đó chỉ có thể nói là bừa băi, v́ khi đó chưa có sự hạn chế nào của tập quán cả. Nhưng trong thực tiễn, chắc chắn là không nhất thiết phải có t́nh trạng cực ḱ lang chạ. Việc nhất thời sống chung theo từng đôi không phải là tuyệt đối không có, cũng như trong chế độ quần hôn mà ta thấy ngày nay. Và khi Westermarck, tác gia gần đây nhất đă phủ nhận sự tồn tại của trạng thái nguyên thủy ấy, và coi “hôn nhân” là mọi trường hợp sống chung đến khi sinh con đẻ cái của một đôi nam nữ; th́ chúng ta phải chỉ ra rằng kiểu hôn nhân đó hoàn toàn có thể có trong trạng thái quan hệ tính giao bừa băi, và không hề mâu thuẫn với t́nh trạng ấy - nghĩa là t́nh trạng quan hệ tính giao không kèm theo bất ḱ hạn chế nào của tập tục. Nhưng Westermarck lại đứng trên quan điểm: quan hệ tính giao bừa băi

“bao hàm việc bóp chết t́nh yêu cá nhân”, do đó “h́nh thức xác thực nhất của t́nh trạng ấy là tệ măi dâm”

Theo ư tôi, người ta sẽ không thể hiểu được xă hội nguyên thủy, chừng nào c̣n nh́n xă hội ấy bằng cặp kính nhà thổ. Ta sẽ quay lại điểm này khi bàn về chế độ quần hôn.]

Theo Morgan, từ trạng thái quan hệ tính giao bừa băi thời nguyên thủy, các h́nh thức gia đ́nh sau đây đă phát triển:

1. Gia đ́nh huyết tộc, giai đoạn đầu tiên của gia đ́nh. Lúc này, các tập đoàn hôn nhân đă tách ra theo các thế hệ: tất cả ông bà, trong phạm vi gia đ́nh, đều là vợ chồng của nhau; con của họ, tức là tất cả bố mẹ, cũng thế; con của đời thứ hai, tức là các cháu, lập thành nhóm vợ chồng chung thứ ba; rồi con của họ, tức là đời thứ tư, lập thành nhóm thứ tư. V́ thế, trong kiểu hôn nhân này, chỉ có tổ tiên và con cháu, cha mẹ và con cái, là không có “quyền hay nghĩa vụ vợ chồng” (như ta vẫn nói) đối với nhau. C̣n anh chị em ruột, anh chị em họ ở bậc nào đi nữa th́ đều là anh chị em, chính v́ thế nên đều là vợ chồng, của nhau. Ở giai đoạn này, quan hệ họ hàng của anh chị em đương nhiên cũng bao hàm cả việc quan hệ tính giao giữa họ với nhau2*. Ví dụ điển h́nh của kiểu gia đ́nh đó là các hậu duệ của một cặp vợ chồng: họ đều là anh chị em, và đều là vợ chồng, của nhau; trong phạm vi từng đời một.

Gia đ́nh huyết tộc đă tiêu tan. Ngay những dân mông muội nhất, mà lịch sử từng biết đến, cũng không cho ta một ví dụ chắc chắn nào về h́nh thức đó. Nhưng chúng ta buộc phải công nhận là nó nhất định từng tồn tại: hệ thống thân tộc Hawaii, ngày nay vẫn thịnh hành trên khắp quần đảo Polynesia, đang biểu hiện những mức độ thân tộc mà chỉ có h́nh thức gia đ́nh đó mới tạo ra được. Toàn bộ sự phát triển sau này của gia đ́nh cũng giả định sự tồn tại của gia đ́nh huyết tộc, như là giai đoạn tất yếu đầu tiên.

2. Gia đ́nh punalua. Nếu bước tiến đầu tiên trong tổ chức gia đ́nh là xóa bỏ quan hệ tính giao giữa cha mẹ và con cái, th́ bước tiến thứ hai là hủy bỏ quan hệ tính giao giữa anh chị em với nhau. V́ anh chị em có tuổi gần nhau hơn, nên bước thứ hai này là vô cùng quan trọng hơn, nhưng cũng khó khăn hơn bước thứ nhất. Nó được thực hiện dần dần, [chắc là] bắt đầu với việc hủy bỏ quan hệ tính giao giữa anh chị em cùng mẹ; trước hết là trong những trường hợp cá biệt, rồi từng bước trở thành thông lệ (ở Hawaii, ngay trong thế kỉ này, vẫn có những ngoại lệ); và cuối cùng là cấm kết hôn giữa các anh chị em họ đời thứ nhất, thứ hai và thứ ba, như ta thường nói. Theo Morgan, đó là

“minh họa rất tốt về hoạt động của nguyên tắc chọn lọc tự nhiên”

Không nghi ngờ ǵ nữa, các bộ lạc nào bị hạn chế bởi bước tiến ấy ắt phải phát triển nhanh hơn và hoàn thiện hơn, so với các bộ lạc mà kết hôn giữa anh chị em vẫn là tục lệ. Bước tiến đó có ảnh hưởng lớn đến thế nào, điều đó có thể thấy được từ việc thành lập thị tộc; một tổ chức do bước tiến ấy trực tiếp tạo ra, và đă vượt xa cái mục đích ban đầu của chính nó. Thị tộc đă tạo nên cơ sở của trật tự xă hội trong hầu hết, nếu không phải tất cả, các dân dă man trên Trái Đất; từ đó, ở Hi Lạp và La Mă, chúng ta đă tiến thẳng lên thời văn minh.

Nhiều lắm là sau vài thế hệ, mỗi gia đ́nh nguyên thủy phải tự chia nhỏ ra. Thói quen sống chung trong một công xă cộng sản nguyên thủy - từng thịnh hành cho tới tận giai đoạn giữa của thời dă man, và không có ngoại lệ - đă đặt ra một giới hạn cho qui mô của công xă gia đ́nh; nó có thể biến đổi tùy hoàn cảnh, nhưng lại khá xác định với từng địa phương. Ngay khi quan niệm “quan hệ tính giao giữa anh chị em cùng mẹ là sai trái” ra đời, nó đă thể hiện tác động của ḿnh khi các công xă gia đ́nh cũ chia nhỏ ra và tạo nên các công xă gia đ́nh mới (chúng không nhất thiết phải ăn khớp với tập đoàn gia đ́nh). Một hay nhiều nhánh chị em gái trở thành trung tâm của một công xă, c̣n anh em trai cùng mẹ của họ lại là hạt nhân của một công xă khác. Chính bằng cách đó, hoặc những cách tương tự, một h́nh thức gia đ́nh mới đă xuất hiện từ h́nh thức gia đ́nh huyết tộc; nó được Morgan gọi là gia đ́nh punalua. Theo phong tục Hawaii, th́ một số chị em gái cùng mẹ, hoặc là chị em gái họ, đều là vợ chung của những người chồng chung của họ; nhưng trong đó không có anh em trai của họ. Những người chồng này không gọi nhau là anh em nữa, mà cũng không nhất thiết phải là anh em với nhau; họ gọi nhau là punalua (nghĩa là “bạn thân” hay tương tự thế). Cũng như vậy, một số anh em trai lấy chung nhau một số người đàn bà làm vợ, nhưng trong đó không có chị em gái của họ; những người vợ chung này cũng gọi nhau là punalua. Đó là h́nh thức cổ điển của một kiểu gia đ́nh, sau này nó có thể c̣n biến đổi nữa, nhưng đặc trưng chủ yếu của nó vẫn là: chung vợ chung chồng với nhau trong phạm vi một gia đ́nh nhất định, nhưng phải loại ra anh em trai của vợ và chị em gái của chồng; trước hết là anh chị em cùng mẹ, sau đó là những người có họ hàng xa hơn.

H́nh thức gia đ́nh đó đă đưa ra, với sự chính xác tuyệt đối, các mức độ thân tộc có trong hệ thống ở Mĩ. Con của d́ tôi cũng là con của mẹ tôi, con của chú tôi cũng là con của cha tôi, họ đều là anh chị em ruột của tôi. Nhưng con của cậu tôi là cháu của mẹ tôi, con của các cô tôi là cháu của cha tôi, và họ là anh chị em họ của tôi. Khi chồng của d́ tôi vẫn là chồng của mẹ tôi, vợ của chú tôi vẫn là vợ của cha tôi (ít ra là trên nguyên tắc); th́ việc cấm quan hệ tính giao giữa anh chị em ruột với nhau đă chia con cái của họ - trước đây vẫn là anh chị em ruột của nhau, không phân biệt ǵ cả - làm hai loại: một số vẫn là anh chị em ruột của nhau, một số khác th́ không thể như thế nữa - v́ họ không thể có chung cha mẹ nữa. V́ thế, ở đây, lần đầu tiên cần có “cháu” và “anh chị em họ”, những thứ bậc vô nghĩa đối với kết cấu gia đ́nh trước kia. Hệ thống thân tộc ở Mĩ - là hoàn toàn vô lí nếu xét theo bất ḱ h́nh thức gia đ́nh cá thể nào - đă được giải thích hết sức hợp lí, tới từng chi tiết nhỏ nhất; nhờ có gia đ́nh punalua, chính là cơ sở của hệ thống đó. Gia đ́nh punalua, [hoặc một h́nh thức tương tự], nhất định đă tồn tại rất phổ biến; ít ra cũng ngang với mức phổ biến của hệ thống thân tộc do nó tạo ra. Các bằng cớ về h́nh thức ấy, h́nh thức được chứng tỏ là vẫn c̣n ở Hawaii, có thể được thu thập trên khắp quần đảo Polynesia; nếu các nhà truyền giáo ngoan đạo, cũng giống như các tăng lữ người Tây Ban Nha ở Mĩ xưa kia, có thể coi những trạng thái trái với giáo lí Cơ Đốc ấy là cái ǵ khác hơn “điều ghê tởm”3*. Câu chuyện của Caesar về người Briton - lúc đó đang ở giai đoạn giữa của thời dă man - rằng “cứ mươi, mười hai người th́ có những người vợ chung; đặc biệt là giữa anh em trai hoặc cha con với nhau”, đă được giải thích rơ nhất trong chế độ quần hôn10. Một người mẹ ở thời dă man không thể có tới mươi, mười hai con trai cùng lứa tuổi để lấy chung vợ; nhưng chế độ thân tộc ở Mĩ, phù hợp với gia đ́nh punalua, lại có thể; v́ tất cả anh em họ, gần và xa, đều coi là anh em ruột cả. Có thể Caesar đă nhầm khi nói “cha con với nhau”; nhưng hệ thống ấy cũng không hoàn toàn cấm việc cha và con trai (hay mẹ và con gái) cùng ở trong một nhóm hôn nhân, mà chỉ cấm cha và con gái (hay mẹ và con trai) thôi. H́nh thức quần hôn đó, [hay một h́nh thức tương tự], cũng là lời giải thích dễ dàng nhất đối với những mô tả của Herodotus và các tác gia cổ đại khác về việc lấy chung vợ ở các dân mông muội và dă man. Cùng với đó là những mô tả của Watson và Kaye (“Dân cư Ấn Độ”11) về người Teehur ở Oudh (ở phía Bắc sông Hằng):

“Họ sống chung một cách gần như bừa băi (đây là nói về quan hệ tính giao) trong các gia đ́nh lớn; nếu hai người có quan hệ vợ chồng, th́ đó cũng chỉ là trên danh nghĩa: họ có thể bỏ nhau rất dễ dàng”

Trong tuyệt đại đa số trường hợp, chế độ thị tộc có vẻ đă trực tiếp phát sinh từ gia đ́nh punalua; thực ra, hệ thống kết hôn đẳng cấp ở Australia cũng là một xuất phát điểm của nó. Người Australia có thị tộc, nhưng lại không có gia đ́nh punalua; họ chỉ có một h́nh thức quần hôn thô sơ hơn12.

Ở mọi h́nh thức gia đ́nh trong chế độ quần hôn, người ta chỉ biết chắc ai là mẹ của một đứa bé, chứ không biết cha của nó. Dù người mẹ đó gọi mọi đứa trẻ trong công xă gia đ́nh là “con”, th́ người ấy vẫn phân biệt con đẻ của ḿnh và con của người khác. V́ thế, rơ ràng là chừng nào chế độ quần hôn c̣n thịnh hành, th́ huyết tộc chỉ tính được về bên mẹ, do đó chỉ nữ hệ được thừa nhận. Và trong tất cả các dân ở thời mông muội (hay ở giai đoạn thấp của thời dă man), th́ đó là sự thật. Công lao lớn thứ hai của Bachofen là đă lần đầu tiên t́m ra sự thật đó. Ông dùng từ “mẫu quyền” để chỉ việc thừa nhận duy nhất huyết tộc về bên mẹ, cùng với các quan hệ thừa kế (sau này) được phát sinh trên cơ sở đó; để cho ngắn gọn, tôi vẫn dùng thuật ngữ ấy, mặc dù nó không thật chuẩn; v́ ở giai đoạn đó của xă hội th́ không thể nói đến “quyền” theo nghĩa pháp lí được.

Bây giờ, nếu ta lấy một trong hai nhóm điển h́nh của gia đ́nh punalua; cụ thể là nhóm chị em gái (cùng với con cái họ), và nhóm anh em trai (cùng mẹ hay cùng họ) của những chị em gái đó; th́ chúng ta sẽ có chính các nhóm người sau này sẽ trở thành thành viên thị tộc, dưới h́nh thức ban đầu của chế độ đó. Họ đều có một bà mẹ tổ chung, v́ thế những hậu duệ nữ (thuộc cùng một thế hệ) đều là chị em gái của nhau. Nhưng chồng của họ th́ không là anh em trai của họ, v́ thế cũng không là con cháu của bà mẹ tổ kia, do đó cũng không là thành viên của tập đoàn huyết tộc đó (chính là thị tộc sau này). Nhưng con cái của những chị em nói trên lại thuộc về tập đoàn đó, v́ chỉ có huyết tộc về phía mẹ được thừa nhận. Từ khi có việc cấm quan hệ tính giao giữa anh chị em về phía mẹ, kể cả trong những họ xa nhau nhất, th́ tập đoàn nói trên sẽ biến thành thị tộc; tức là biến thành một nhóm cố định, có quan hệ huyết tộc về nữ hệ, và hôn nhân nội bộ bị cấm; và từ đó về sau, nhờ những thiết chế xă hội và tôn giáo chung, nhóm đó ngày càng trở nên vững chắc và tự phân biệt với các thị tộc khác trong cùng một bộ lạc. Sau đây, ta sẽ c̣n nói thêm về việc đó. Khi ta thấy thị tộc, một cách tất yếu và hoàn toàn tự nhiên, đă phát triển từ gia đ́nh punalua; th́ chúng ta, hoàn toàn hợp lí, có thể suy ra là h́nh thức gia đ́nh ấy - ở một thời ḱ nào đó - đă tồn tại trong tất cả các dân mà xưa kia từng có chế độ thị tộc, nghĩa là trong hầu hết các dân dă man và văn minh.

[Lúc Morgan viết cuốn sách của ông th́ hiểu biết của chúng ta về chế độ quần hôn c̣n rất hạn chế. Chỉ có chút thông tin về chế độ quần hôn theo đẳng cấp ở thổ dân Australia, và các tài liệu về gia đ́nh punalua ở Hawaii trong cuốn sách năm 1871 của Morgan. Gia đ́nh punalua, một mặt đă hoàn toàn giải thích được hệ thống thân tộc hiện có của người Indian ở Mĩ, hệ thống này lại là điểm xuất phát của tất cả những nghiên cứu của Morgan; mặt khác, là nguồn gốc trực tiếp của thị tộc mẫu quyền; hơn nữa, lại biểu hiện một giai đoạn phát triển cao hơn nhiều, so với chế độ kết hôn đẳng cấp ở Australia. V́ thế, việc Morgan coi nó (gia đ́nh punalua) là giai đoạn phát triển tất yếu trước khi có gia đ́nh đối ngẫu, và tin rằng nó từng rất phổ biến ở các thời xa xưa, cũng là dễ hiểu. Từ hồi đó (năm 1871), ta đă biết thêm nhiều h́nh thức quần hôn khác, và giờ th́ ta biết là Morgan đă đi quá xa về điểm đó. Nhưng Morgan cũng đă may mắn với gia đ́nh punalua của ḿnh: đó là h́nh thức cao nhất, h́nh thức kinh điển của chế độ quần hôn, và bước chuyển từ h́nh thức đó lên một giai đoạn cao hơn có thể được giải thích một cách đơn giản nhất.

Chúng ta phải biết ơn nhà truyền giáo người Anh Lorimer Fison - người đă nghiên cứu chế độ quần hôn trong nhiều năm, trên miếng đất cổ điển của nó: Australia - v́ những đóng góp quan trọng bậc nhất của ông đối với hiểu biết của chúng ta về chế độ ấy. Ông đă t́m ra tŕnh độ phát triển thấp nhất của dân bản địa Australia ở Mount Gambier, bang South Australia. Ở đó, toàn thể bộ lạc được chia thành hai đẳng cấp ngoại hôn lớn: Kroki và Kumite. Quan hệ tính giao trong nội bộ mỗi đẳng cấp bị nghiêm cấm; mặt khác th́ mỗi người đàn ông ở đẳng cấp này - từ khi sinh ra - đă là chồng của mọi người đàn bà ở đẳng cấp kia, và ngược lại. Không phải là từng cá nhân, mà là từng đẳng cấp kết hôn với nhau. Cần thấy rằng ở đây không có sự hạn chế về tuổi tác hay huyết tộc, chỉ có sự hạn chế về đẳng cấp, đối với việc quan hệ tính giao. Một người đàn ông Kroki có vợ là mọi người đàn bà Kumite; nhưng con gái của anh ta (do người đàn bà Kumite đẻ ra) th́ theo mẫu quyền là người Kumite, v́ thế cũng là vợ của mọi người đàn ông Kroki (trong đó có cha của nó) ngay từ khi ra đời. Dù thế nào th́ việc tổ chức ra các đẳng cấp như thế cũng không gây trở ngại ǵ cho việc đó, theo như ta biết. Vậy th́ hoặc là tổ chức ấy xuất hiện vào thời mà quan hệ tính giao giữa cha mẹ và con cái vẫn chưa gây ra sự ghê tởm đặc biệt, mặc dù đă có cái xu hướng lờ mờ muốn hạn chế việc quan hệ tính giao giữa những người cùng huyết tộc, thế th́ hệ thống đẳng cấp đă trực tiếp phát sinh từ trạng thái quan hệ tính giao bừa băi; hoặc là khi các đẳng cấp đó xuất hiện th́ quan hệ tính giao giữa cha mẹ và con cái đă bị tập tục ngăn cấm rồi, thế th́ trạng thái hiện nay có sau khi gia đ́nh huyết tộc xuất hiện, và là bước đầu tiên để vượt qua h́nh thức gia đ́nh đó. Giả thiết sau có lẽ đúng hơn. Theo tôi biết th́ ở Australia không có ví dụ nào về quan hệ tính giao giữa cha mẹ và con cái cả; c̣n h́nh thức ngoại tộc hôn có sau này - tức là thị tộc mẫu quyền - th́, theo qui luật, đă ngầm giả định rằng việc cấm các quan hệ tính giao đó đă có từ khi thị tộc mới xuất hiện.

Ngoài Mount Gambier, chế độ hai đẳng cấp đó c̣n có cả ở lưu vực sông Darling (miền Đông) và Queensland (miền Đông Bắc), như thế là nó được phổ biến rộng răi. Nó chỉ cấm hôn nhân giữa anh chị em, con cái của anh em trai và con cái của chị em gái với nhau, v́ họ thuộc cùng một đẳng cấp; c̣n con cái của anh và em gái (hay chị và em trai) th́ vẫn được lấy nhau. Bộ lạc Kamilaroi ở lưu vực sông Darling, bang New South Wales, đă tiến thêm một bước trong việc ngăn cấm hôn nhân giữa những người cùng huyết tộc: hai đẳng cấp ban đầu được chia ra thành bốn, và toàn bộ mỗi đẳng cấp đó lại kết hôn với một đẳng cấp khác. Hai đẳng cấp đầu tiên là vợ chồng của nhau từ khi sinh ra, tùy theo người mẹ thuộc đẳng cấp thứ nhất hay thứ hai mà con cái thuộc đẳng cấp thứ ba hay thứ tư, con cái của hai đẳng cấp này lại thuộc đẳng cấp thứ nhất và thứ hai. Vậy, nếu một thế hệ thuộc hai đẳng cấp đầu, th́ thế hệ ngay sau đó lại thuộc hai đẳng cấp sau, và thế hệ thứ ba lại thuộc hai đẳng cấp đầu. Vậy anh chị em họ (về phía mẹ) không thể lấy nhau, nhưng con cái họ th́ có thể. Sự sắp đặt ấy, vốn đă đặc biệt phức tạp, lại c̣n rắc rối hơn; khi có thêm những thị tộc mẫu quyền được ghép vào, dù chuyện này măi về sau mới có. Nhưng lúc này ta không thể đi sâu vào việc đó được. Điều quan trọng là, dù ư muốn chống lại hôn nhân giữa những người cùng huyết tộc ngày càng được thể hiện; nhưng tác động của nó chỉ là theo bản năng, chứ không có ư thức rơ rệt về mục đích.

Chế độ quần hôn - như ở Australia, vốn vẫn là chế độ hôn nhân đẳng cấp; tức là việc lấy nhau giữa cả một đẳng cấp đàn ông sống rải rác trên toàn lục địa, với cả một đẳng cấp đàn bà cũng ở rải rác như thế - nếu xét kĩ, th́ cũng không có ǵ quá khủng khiếp; như là bọn philistines, với cái trí óc nhà thổ của chúng, vẫn tưởng tượng. Trái lại, sự tồn tại của chế độ ấy đă không bị nghi ngờ trong hàng bao nhiêu năm, và chỉ gần đây nó mới bị đem ra xét lại. Một kẻ quan sát hời hợt th́ chỉ thấy chế độ quần hôn là một h́nh thức hôn nhân cá thể lỏng lẻo, ở vài nơi th́ lại là chế độ nhiều vợ, đôi khi có cả việc không chung thủy. Phải nghiên cứu nhiều năm, như Fison và Howitt, th́ mới t́m ra cái qui luật chi phối các quan hệ hôn nhân đó, các quan hệ có vẻ khá là quen thuộc đối với sinh hoạt thực tế của người châu Âu. Cái qui luật giúp cho người đàn ông bản xứ Australia, dù ở xa quê hương ḿnh hàng trăm dặm, dù sống giữa những dân mà ḿnh không hiểu tiếng nói của họ; th́ vẫn t́m được, ở bất ḱ đâu và bất ḱ bộ lạc nào, một người đàn bà sẵn sàng hiến thân cho anh ta mà không phản đối hay tức giận. Cái qui luật khiến cho người đàn ông có nhiều vợ sẵn ḷng nhường một người trong số đó cho khách ngủ cùng trong một đêm. Ở chỗ mà người châu Âu thấy là vô đạo và phi pháp, th́ thực ra lại có luật lệ nghiêm ngặt. Những người đàn bà đó thuộc về đẳng cấp hôn nhân của người khác xứ kia, do đó cũng là vợ của anh ta từ khi sinh ra. Luật lệ đó cấm mọi quan hệ tính giao bên ngoài các đẳng cấp hôn nhân được qui định từ xưa, ai làm trái sẽ phải nhận h́nh phạt. Kể cả khi tục cướp vợ vẫn thường có ở nhiều vùng, th́ luật lệ về các đẳng cấp kết hôn vẫn được tuân thủ cẩn thận.

Hôn nhân cướp đoạt rơ ràng là dấu hiệu của việc chuyển sang chế độ hôn nhân cá thể, ít nhất là dưới h́nh thức hôn nhân đối ngẫu. Khi một nhóm chàng trai đă cùng nhau bắt cóc hay cướp được một cô gái, th́ họ sẽ lần lượt quan hệ tính giao với cô gái đó, nhưng sau đó cô ta được coi là vợ của chàng trai chủ mưu việc này. Mặt khác, nếu người đàn bà trốn thoát khỏi tay chồng ḿnh, và bị người đàn ông khác bắt được, th́ người đó lại là chồng mới của chị ta; và người chồng trước không có quyền ǵ với chị ta nữa. Như vậy, trong khi chế độ quần hôn tiếp tục tồn tại như là h́nh thức phổ biến; th́ bên cạnh nó và bên trong nó, các quan hệ hôn nhân độc quyền, việc sống kết đôi trong một thời ḱ dài hoặc ngắn, và cả chế độ nhiều vợ, đều đă bắt đầu h́nh thành. V́ thế ở đây, chế độ quần hôn cũng đang diệt vong; và câu hỏi chỉ là, với tác động của người châu Âu th́ cái ǵ sẽ biến mất trước: chế độ quần hôn hay là những dân bản xứ Australia đang thực hiện chế độ đó.

Kiểu kết hôn đẳng cấp đang thịnh hành ở Australia dù sao cũng là một h́nh thức rất thấp và nguyên thủy của chế độ quần hôn, trong khi gia đ́nh punalua biểu hiện giai đoạn phát triển cao nhất của chế độ đó, như ta đă biết. Cái đầu h́nh như là tương ứng với tŕnh độ xă hội của người mông muội du mục; c̣n cái sau lại giả định là các công xă cộng sản đă định cư tương đối thường xuyên, và nó trực tiếp dẫn tới một giai đoạn phát triển cao hơn. Nhưng chắc chắn ta sẽ c̣n thấy vài giai đoạn trung gian giữa hai h́nh thức đó; đây là một lĩnh vực nghiên cứu mới mẻ, gần như chưa ai bước chân vào.]

3. Gia đ́nh đối ngẫu. Một h́nh thức kết hôn theo từng cặp nhất định, trong thời gian ngắn hoặc dài, đă tồn tại trong chế độ quần hôn10, hoặc c̣n sớm hơn nữa; khi đó, người đàn ông có một vợ chính (nhưng chưa thể nói đó là vợ yêu nhất) trong số rất nhiều vợ của ḿnh; và đối với người vợ chính đó, th́ anh ta là người chồng chính trong số nhiều người chồng. T́nh trạng đó đă góp phần đáng kể vào việc tạo ra sự lẫn lộn trong đầu óc của các giáo sĩ: họ coi chế độ quần hôn10 khi th́ là sự cộng thê hỗn loạn, khi th́ là việc ngoại t́nh bừa băi. Nhưng việc kết hôn từng cặp đó hẳn là đă ngày càng lớn mạnh và vững chắc; khi mà thị tộc ngày càng phát triển, các nhóm “anh em trai” và “chị em gái” không thể lấy nhau ngày càng nhiều. Sự thúc đẩy việc cấm hôn nhân giữa những người cùng huyết tộc, do thị tộc đặt ra, ngày càng mạnh hơn. Như ở người Iroquois và hầu hết những người Indian khác, đang ở giai đoạn thấp của thời dă man, ta thấy hôn nhân giữa những người có quan hệ họ hàng với nhau - theo hệ thống của họ - đều bị cấm; mà các quan hệ họ hàng đó th́ có đến mấy trăm loại. Những điều cấm ngày càng phức tạp đó đă khiến chế độ quần hôn ngày càng trở nên bất khả thi, và chế độ đó đă bị thay thế bởi gia đ́nh đối ngẫu. Ở giai đoạn này, một người đàn ông sống với một người đàn bà, nhưng việc có nhiều vợ và đôi khi ngoại t́nh vẫn là quyền của đàn ông, dù trường hợp đó rất hiếm, v́ các nguyên nhân kinh tế không cho phép; nhưng người đàn bà lại phải triệt để chung thủy trong thời gian sống với chồng, và sẽ bị trừng trị tàn khốc nếu ngoại t́nh. Tuy thế, mối liên hệ hôn nhân có thể dễ dàng bị một trong hai bên cắt đứt; sau khi “li dị”, con cái chỉ thuộc về mẹ, cũng như xưa kia.

Trong khi việc cấm hôn nhân giữa những người cùng huyết tộc ngày càng được mở rộng, th́ nguyên tắc chọn lọc tự nhiên vẫn phát huy tác dụng. Theo Morgan th́:

“Tác động của thói quen mới, dẫn tới việc kết hôn giữa những người không có quan hệ họ hàng với nhau, đă tạo ra một giống ṇi mạnh mẽ hơn cả về thể chất và trí óc... Khi hai bộ lạc đang tiến bộ, với những đặc tính ưu việt về thể chất và trí óc, nhờ sự t́nh cờ của đời sống dă man mà kết hợp thành một; th́ sọ và năo của các thế hệ mới cũng lớn lên, tương ứng với các đặc tính của cả hai bộ lạc cũ”1

V́ thế, các bộ lạc có kết cấu thị tộc hẳn phải ưu việt hơn các bộ lạc lạc hậu; hơn thế nữa, đă lôi kéo những bộ lạc ấy đi theo h́nh mẫu của ḿnh.

Vậy, lịch sử gia đ́nh trong các thời nguyên thủy chính là việc thu hẹp không ngừng phạm vi hôn nhân; lúc đầu nó bao gồm toàn bộ lạc, và hai giới có quan hệ hôn nhân cộng đồng với nhau. Việc cấm quan hệ tính giao giữa những người cùng huyết tộc; trước hết là họ hàng gần, sau đó là họ hàng xa hơn, cuối cùng là cả họ hàng bên vợ (hay bên chồng); đă làm cho mọi h́nh thức quần hôn đều trở thành bất khả thi. Cuối cùng chỉ c̣n từng đôi vợ chồng riêng rẽ, kết hợp với nhau bằng những mối liên hệ hăy c̣n lỏng lẻo, và nếu h́nh thức đó mất đi th́ hôn nhân cũng không c̣n. Chỉ điều đó cũng đủ chứng tỏ là t́nh yêu nam nữ, hiểu theo nghĩa hiện nay của nó, chỉ có vai tṛ nhỏ bé đến thế nào trong sự xuất hiện của chế độ hôn nhân cá thể. Những bằng chứng rơ hơn đến từ chính thực tế đời sống của người thời đó. Trong khi dưới những h́nh thức gia đ́nh trước kia, đàn ông không bao giờ thiếu đàn bà, đúng ra họ c̣n có quá nhiều; th́ giờ đây đàn bà trở nên ít ỏi hơn, và được t́m kiếm ráo riết. V́ thế, từ khi có chế độ hôn nhân đối ngẫu, việc cướp và mua đàn bà cũng xuất hiện; đó là những hiện tượng phổ biến, nhưng chỉ là hiện tượng, không hơn không kém; do những sự thay đổi sâu xa hơn nhiều gây ra. Những hiện tượng đó, hoàn toàn chỉ là những cách kiếm vợ, đă được “học giả” người Scotland McLennan biến báo thành những h́nh thức đặc biệt, “hôn nhân cướp đoạt” và “hôn nhân mua bán”. Ngoài ra, trong các dân Indian ở Mĩ hay các dân khác, các bà mẹ quyết định việc kết hôn, chứ không phải đôi lứa. Thường th́ hai người được đính hôn với nhau như vậy, họ chỉ biết việc đó khi chú rể đem lễ vật đến biếu nhà gái để hỏi cưới; lễ vật đó thường được coi là món tiền hơn là món quà, và nó cũng không phải là cái ǵ bất ngờ, để thông báo là cuộc mua bán đă xong. Hôn nhân vẫn có thể bị hủy bỏ tùy theo ư muốn của một trong hai bên, nhưng ở nhiều bộ lạc, ví dụ người Iroquois, dần dần đă có dư luận phản đối việc li dị; khi có bất ḥa, hai thị tộc của vợ và chồng sẽ dàn xếp, và chỉ khi không dàn xếp được th́ mới li dị; con cái là của mẹ, và hai bên được tự do tái hôn.

Bản thân gia đ́nh đối ngẫu quá non yếu và bất ổn, nên không thể đẻ ra sự cần thiết - thậm chí là ư muốn - phải có kinh tế gia đ́nh độc lập; nên nó không hủy bỏ được công xă cộng sản do thời trước để lại. Nhưng công xă cộng sản tức là đàn bà nắm quyền thống trị trong nhà; cũng như việc chỉ thừa nhận huyết tộc theo nữ hệ, v́ không thể biết rơ cha đẻ, có nghĩa là phụ nữ - hay các bà mẹ - rất được kính trọng. Một trong những quan điểm phi lí nhất của thời ḱ khai sáng (thế kỉ XVIII) là việc coi đàn bà là nô lệ của đàn ông ở thời ḱ đầu của xă hội. Ở các dân mông muội và các dân dă man - ở các giai đoạn thấp, giữa, và một phần ở giai đoạn cao; địa vị của đàn bà không chỉ là tự do, mà c̣n là danh giá nữa. Ta hăy nghe Arthur Wright, người đă nhiều năm truyền giáo cho dân Iroquois thuộc bộ lạc Seneca, để xem điều trên c̣n tồn tại đến mức nào trong gia đ́nh đối ngẫu:

“Về chế độ gia đ́nh của họ, ở thời mà những ngôi nhà dài theo kiểu cổ (công xă cộng sản bao gồm vài gia đ́nh) vẫn đang thịnh hành, th́ hay có một họ (thị tộc) thống trị, và đàn bà đi lấy chồng ở các họ khác... Đàn bà thường quản lí gia đ́nh... Lương thực là của chung, nhưng thật bất hạnh cho ông chồng hay kẻ t́nh nhân nào không góp được phần ḿnh vào số lương thực ấy, v́ quá không may hoặc quá lười biếng. Dù có bao nhiêu con, hay bao nhiêu tài sản, anh ta vẫn có thể nhận được lệnh cuốn gói ra đi bất ḱ lúc nào; và nếu không tuân lệnh th́ t́nh h́nh sẽ chẳng tốt đẹp ǵ. Khi đó, gia đ́nh sẽ trở thành địa ngục với người ấy; và... anh ta chỉ c̣n cách trở về họ nhà ḿnh, hoặc tái hôn ở một họ khác, đó là điều vẫn hay xảy ra. Trong các họ, cũng như ở mọi nơi khác, đàn bà có quyền lực rất lớn. Khi cần, họ không ngần ngại cách chức một tù trưởng, và hạ người đó xuống hàng chiến binh thường” (“Xă hội Cổ đại”; do Morgan trích dẫn)

Công xă cộng sản - trong đó hầu hết (nếu không phải là tất cả) phụ nữ đều thuộc cùng một thị tộc, c̣n đàn ông lại thuộc nhiều thị tộc khác nhau - chính là cơ sở hiện thực của sự thống trị, từng rất phổ biến ở các thời nguyên thủy, của đàn bà; và công lao thứ ba của Bachofen là đă phát hiện ra điều đó. Tôi xin nói thêm, những câu chuyện của các nhà du hành và các giáo sĩ, về công việc hết sức nặng nhọc của đàn bà trong các dân mông muội và dă man; không mâu thuẫn chút nào với điều nêu trên. Sự phân công lao động giữa hai giới là do những nguyên nhân hoàn toàn khác, chứ không phải do địa vị của đàn bà trong xă hội, gây ra. Ở các dân mà đàn bà phải làm lụng cực nhọc hơn nhiều, so với mức mà ta cho là hợp lí; th́ sự tôn kính thực tế dành cho đàn bà cũng vượt xa, so với người châu Âu chúng ta. Một quí bà ở thời văn minh - được tôn trọng một cách giả tạo, xa lạ với mọi công việc thực tế - có một địa vị xă hội vô cùng thấp; so với người đàn bà thời dă man - phải làm lụng vất vả, nhưng lại được người ta coi là một quí bà thực sự, và thật sự là một quí bà - nếu xét theo địa vị mà người ấy có.

Ở Mĩ hiện nay, “chế độ hôn nhân đối ngẫu đă hoàn toàn thay thế chế độ quần hôn chưa?” là một vấn đề chỉ có thể được giải quyết nhờ việc nghiên cứu sâu hơn các dân ở vùng Tây Bắc, và đặc biệt là ở Nam Mĩ, vốn đang ở giai đoạn cao của thời mông muội. Ở trường hợp sau, người ta đă biết nhiều ví dụ về quan hệ tính giao tự do, đến mức khó mà cho rằng chế độ quần hôn cổ đă mất đi hẳn. Ít nhiều th́ những dấu vết của chế độ đó vẫn c̣n. Ở ít nhất bốn mươi bộ lạc Bắc Mĩ, người đàn ông - sau khi lấy người chị cả - có quyền lấy tất cả những cô em của người chị đó, khi họ đủ tuổi; đó là tàn tích của thời ḱ mà tất cả các chị em gái cùng lấy một chồng. C̣n Bancroft th́ kể về người Indian ở bán đảo California (ở giai đoạn cao của thời mông muội) là trong những ngày hội nhất định, nhiều “bộ lạc” tập hợp lại để tiến hành quan hệ tính giao bừa băi. Rơ ràng đó là các thị tộc, họ vẫn giữ được cái kí ức lờ mờ về thời ḱ mà đàn bà ở một thị tộc là vợ chung của đàn ông ở các thị tộc khác, trong những ngày hội ấy. [Một tục lệ tương tự cũng thịnh hành ở Australia. Ở một số dân, ta c̣n thấy các bô lăo, tù trưởng và pháp sư đă lợi dụng chế độ lấy chung vợ để chiếm hữu đại đa số đàn bà; nhưng trong những dịp hội hè lớn, họ lại phải khôi phục chế độ đó, và cho phép vợ ḿnh quan hệ tính giao với các chàng trai trẻ. Westermarck (sách đă dẫn4, tr. 28-29) đă đưa ra một loạt ví dụ về các lễ Saturnalia định ḱ đó; khi trong thời gian ngắn, trạng thái quan hệ tính giao tự do xưa kia đă được phục hồi: người Ho, người Santal, người Punjab, người Kotar ở Ấn Độ; một vài dân châu Phi; v.v. Ḱ lạ ở chỗ Westermarck kết luận rằng đó là những tàn dư của mùa giao phối ở người nguyên thủy (cũng như các động vật khác), không phải của chế độ quần hôn (cái mà ông ta hoàn toàn phủ nhận).

Bây giờ ta đến với phát hiện lớn thứ tư của Bachofen, tức là h́nh thức quá độ phổ biến từ chế độ quần hôn sang chế độ hôn nhân đối ngẫu. Cái được Bachofen mô tả là một sự chuộc tội v́ đă vi phạm những tục lệ thần thánh cổ xưa, mà người đàn bà phải làm để có được quyền thủ tiết; thực ra chỉ là biểu hiện thần bí của sự chuộc ḿnh, mà người đàn bà dùng để thoát khỏi t́nh trạng nhiều chồng thời cổ, và giành lấy quyền hiến thân cho chỉ một người đàn ông. Sự chuộc lại đó chính là việc phải hiến thân - có hạn chế - cho người lạ: phụ nữ Babylonia phải hiến thân hàng năm ở đền Mylitta; các dân khác ở Tiểu Á th́ hàng năm lại gửi con gái tới đền Anaitis, ở đó chúng được tự do ân ái với những người ḿnh thích, trước khi được phép lấy chồng. Những tục lệ tương tự, nấp sau cái vỏ tôn giáo, th́ phổ biến trong hầu hết các dân châu Á, từ Địa Trung Hải đến tận sông Hằng. Sự hi sinh để chuộc ḿnh đó ngày càng nhẹ dần đi, như Bachofen nói:

“Thay v́ hiến thân hàng năm, th́ chỉ hiến thân một lần; thay v́ tục tạp hôn ở các bà mẹ, th́ chỉ có tục tạp hôn ở các thiếu nữ; thay v́ thực hiện nó trong hôn nhân, th́ chỉ thực hiện nó trước hôn nhân; thay v́ phải hiến thân cho mọi người, th́ chỉ hiến thân cho vài người đă chọn” (“Mẫu quyền”*, tr. XIX)

Trong một số dân khác th́ không có cái vỏ tôn giáo. Ở vài trường hợp - người Thrace, người Celt, nhiều dân bản địa ở Ấn Độ cổ; ngày nay th́ có người Malaya, các dân trên các đảo ở Nam Thái B́nh Dương, nhiều dân Indian châu Mĩ - con gái có quyền tự do tính giao rất rộng răi cho đến lúc lấy chồng mới thôi. Việc đó đặc biệt phổ biến ở hầu khắp Nam Mĩ, bất ḱ ai đi sâu t́m hiểu một chút đều có thể chứng thực. V́ thế mà Agassiz (“Hành tŕnh tới Brazil”, Boston & New York, 1868, tr. 266) đă kể về một gia đ́nh gốc Indian giàu có như sau: sau khi làm quen với cô con gái, ông hỏi về người cha, và đoán đó là chồng của bà mẹ - ông ta là sĩ quan đang tham gia cuộc chiến tranh chống Paraguay; nhưng bà mẹ mỉm cười trả lời: “Nao tem pai, e filha da fortuna” (nó không có cha đâu, nó là đứa con do ngẫu nhiên mà có đấy).

“Những người đàn bà Indian hay lai Indian luôn nói thế về những đứa con hoang của ḿnh... không hề buồn bă hay hổ thẹn... Mà điều đó cũng không có ǵ bất thường cả... ngược lại th́ mới là ḱ lạ. Con cái... thường chỉ biết mẹ thôi, v́ mọi trách nhiệm và săn sóc đều là của mẹ; chúng không biết ǵ về cha cả, hoặc là người đàn bà chưa bao giờ nghĩ rằng ḿnh và con cái ḿnh lại có quyền đ̣i hỏi ǵ đó ở người cha”

Điều lạ lùng đối với người văn minh th́ ở đây, theo chế độ mẫu quyền và trong chế độ quần hôn, lại là thông lệ.

Hơn nữa, trong đám cưới của các dân ấy, th́ bạn bè và họ hàng của chú rể, rồi cả khách khứa đều đ̣i cái “quyền cổ truyền” của họ với cô dâu, sau cùng mới là chú rể; đó cũng là tục lệ thời cổ ở các dân trên quần đảo Balears, người Augila ở Bắc Phi; và hiện vẫn c̣n ở người Barea ở Abyssinia. Ở các dân khác, một người có địa vị - thủ lĩnh bộ lạc hay thị tộc, cacique, shaman, thầy pháp, hoàng thân, hay bất ḱ tên ǵ - thay mặt cộng đồng, và được quyền hưởng đêm đầu tiên với cô dâu. Mặc cho việc “tẩy trắng” theo kiểu lăng mạn mới, cái jus primae noctis13 ấy hiện vẫn c̣n như một tàn tích của chế độ quần hôn, ở hầu hết các dân vùng Alaska, người Tahu miền Bắc Mexico (Bancroft: sách đă dẫn6, tr. 81 & 584) và nhiều dân khác; nó cũng đă tồn tại suốt thời Trung cổ, ít ra là ở các xứ - Aragon chẳng hạn - mà cư dân có gốc Celt, đó là do chế độ quần hôn trực tiếp truyền lại. Trong khi ở Castile nông dân không bao giờ là nông nô, th́ ở Aragon lại có chế độ nông nô xấu xa nhất, tới khi có chiếu chỉ năm 1486 của vua Ferdinand II mới thôi. Trong đó có viết:

“Chúng ta phán xét và tuyên bố rằng các lănh chúa (senor, baron) nói trên ... không có quyền ngủ đêm đầu tiên với người được một nông dân lấy làm vợ, cũng không được bước qua giường khi người vợ nói trên đang nằm trên đó, vào đêm tân hôn, để tỏ quyền thống trị; các lănh chúa nói trên cũng không có quyền bắt con cái nông dân phục vụ ḿnh, dù có trả tiền hay không, nếu họ không đồng ư” (Sugenheim, trích nguyên văn tiếng Catalan trong “Chế độ nông nô”14, Sankt-Peterburg, 1861, tr. 35)

Bachofen lại hoàn toàn đúng khi quả quyết rằng bước chuyển từ cái mà ông gọi là “tạp hôn” hay “thụ thai tội lỗi” (Sumpfzeugung) sang chế độ hôn nhân cá thể được thực hiện nhờ phụ nữ là chính. Nhờ sự phát triển của các điều kiện kinh tế - do đó mà chế độ cộng sản cổ xưa bị tan ră - và sự tăng mật độ dân số, nên các quan hệ tính giao cổ truyền ngày càng mất đi tính tự nhiên nguyên thủy của nó; phụ nữ hẳn là cảm thấy nó ngày càng nặng nề và nhục nhă; họ ngày càng mong muốn được thủ tiết, tức là chỉ kết hôn - nhất thời hay lâu dài - với một người đàn ông thôi, giống như một sự giải phóng. Bước tiến này không thể nào do đàn ông thực hiện, v́ tới tận ngày nay, họ vẫn không muốn từ bỏ cái thú vị của chế độ quần hôn thực sự. Chỉ khi phụ nữ tạo ra bước chuyển trên, th́ đàn ông mới có thể thực hành chế độ hôn nhân cá thể chặt chẽ - dù thật ra chỉ là chặt chẽ với phụ nữ thôi.]

Gia đ́nh đối ngẫu phát sinh vào buổi chuyển giao giữa thời mông muội và thời dă man, chủ yếu là ở giai đoạn cao của thời mông muội, nhưng đôi khi là ở giai đoạn thấp của thời dă man. Nó là h́nh thức tiêu biểu của thời dă man, cũng như chế độ quần hôn của thời mông muội, và chế độ hôn nhân cá thể của thời văn minh. Để gia đ́nh đối ngẫu phát triển hơn nữa thành gia đ́nh cá thể chặt chẽ, cần những nguyên nhân khác, so với những nguyên nhân đă tác động từ trước tới nay, mà ta đă thấy. Với gia đ́nh đối ngẫu, nhóm hôn nhân đă giảm tới đơn vị nhỏ nhất của nó, là phân tử với hai nguyên tử: một người đàn ông và một người đàn bà. Nguyên tắc chọn lọc tự nhiên, với việc ngày càng loại trừ cộng đồng khỏi hôn nhân, đă hoàn thành nhiệm vụ của nó; về mặt đó, nó không có ǵ để làm nữa. Không có lí do ǵ để một h́nh thức gia đ́nh mới có thể phát sinh từ gia đ́nh đối ngẫu, nếu những động lực xă hội chưa hoạt động. Nhưng chúng đă bắt đầu hoạt động.

Bây giờ ta rời châu Mĩ, miếng đất cổ điển của gia đ́nh đối ngẫu. Không có dấu hiệu nào cho phép ta kết luận rằng một h́nh thức gia đ́nh cao hơn đă phát triển ở đó, rằng chế độ một vợ một chồng chặt chẽ đă có ở châu Mĩ, trước khi nó được phát hiện và bị xâm chiếm. Nhưng ở thế giới cũ th́ không như vậy.

Ở đây, việc thuần dưỡng súc vật và chăn nuôi các đàn thú đă mở ra một nguồn của cải chưa từng thấy từ trước tới nay, và tạo ra những quan hệ xă hội hoàn toàn mới. Cho tới giai đoạn thấp của thời dă man, của cải cố định hầu như chỉ là nhà cửa, quần áo, trang sức thô sơ, những công cụ để t́m kiếm và nấu thức ăn: thuyền bè, vũ khí, các đồ dùng gia đ́nh đơn giản nhất. Thức ăn th́ vẫn phải kiếm hàng ngày. Giờ đây, với những đàn ngựa, lạc đà, lừa, trâu ḅ, dê, cừu, lợn; các dân du mục đang phát triển - người Semite ở Lưỡng Hà; hay người Arya ở Punjab và lưu vực sông Hằng của Ấn Độ, hoặc những thảo nguyên nhiều nước hơn, ven các sông Oxus và Jaxartes* - đă có được một thứ tài sản có thể sinh sôi đều đặn, ngày càng tăng lên, lại cung cấp rất nhiều sữa và thịt; mà chỉ cần trông coi và chăm sóc một cách sơ sài nhất. Mọi phương tiện kiếm thức ăn trước kia đều lùi xuống hàng thứ yếu; việc săn bắn, xưa là cần thiết, nay lại là một tṛ vui xa xỉ.

Vậy của cải mới đó thuộc về ai? Không nghi ngờ ǵ nữa, lúc đầu th́ thuộc về thị tộc. Nhưng chế độ tư hữu các đàn gia súc hẳn là đă ra đời từ sớm. Tác giả của cái gọi là “cuốn sách đầu tiên của Moses” có coi tộc trưởng Abraham là người sở hữu các đàn súc vật của ông ta hay không, do quyền của riêng ông ta với tư cách người đứng đầu công xă gia đ́nh, hay do quyền của người đứng đầu thị tộc mà ông ta đă thực sự được thế tập - cái đó khó mà nói được. Có điều chắc chắn là ta không thể nghĩ về ông ta như một người sở hữu, theo nghĩa hiện đại của từ đó. Cũng chắc chắn là ở ngưỡng cửa của thời ḱ lịch sử thành văn, ta đă thấy các đàn gia súc ở bất ḱ đâu cũng trở thành sở hữu riêng rẽ15 của các chủ gia đ́nh; cũng như các tác phẩm nghệ thuật của thời dă man, các đồ dùng gia đ́nh bằng kim loại, các thứ đồ xa xỉ, và sau cùng là những con vật dạng người - tức là nô lệ.

V́ giờ đây chế độ nô lệ cũng đă được phát minh ra. Đối với người ở giai đoạn thấp của thời dă man, nô lệ không có giá trị ǵ. V́ thế mà người Indian châu Mĩ đối xử với kẻ bại trận khác hẳn so với các dân ở giai đoạn cao hơn. Đàn ông bị giết hoặc được nhận làm anh em trong bộ lạc thắng trận; phụ nữ được lấy làm vợ, hoặc được thu nhận theo cách khác, cùng với con cái của họ. Ở giai đoạn đó, sức lao động của con người chưa tạo ra được một lượng dư thừa đáng kể, so với các chi phí để duy tŕ sức lao động ấy. Đến khi biết chăn nuôi, làm đồ kim loại, dệt, và cuối cùng là trồng trọt, th́ không c̣n như vậy nữa. Hệt như những người vợ: trước kia thật dễ kiếm, mà giờ lại là món hàng, có giá trị trao đổi, và phải đi mua; sức lao động cũng thế, đặc biệt là từ khi các bầy gia súc hoàn toàn trở thành sở hữu của gia đ́nh16. Gia đ́nh sinh sôi không nhanh như gia súc. Cần nhiều người hơn để chăm sóc chúng, có thể dùng tù binh vào việc đó, mà tù binh cũng có thể sinh sôi dễ dàng như gia súc vậy.

Những của cải ấy, một khi đă trở thành tư hữu [của các gia đ́nh], và tăng lên nhanh chóng; th́ nó đánh một đ̣n chí mạng vào cái xă hội dựa trên chế độ hôn nhân đối ngẫu và thị tộc mẫu quyền. Chế độ hôn nhân đối ngẫu đă đưa một yếu tố mới vào trong gia đ́nh. Bên cạnh người mẹ đẻ, nó đă đặt ra người cha đẻ xác thực, có lẽ c̣n xác thực hơn cả những người “cha” ngày nay. Theo sự phân công lao động trong gia đ́nh thời đó, t́m kiếm thức ăn và sử dụng các công cụ lao động cần cho việc đó, đều là phần của đàn ông. V́ thế anh ta cũng sở hữu các công cụ ấy; và khi li hôn th́ người chồng mang chúng theo ḿnh, cũng như người vợ giữ lại các dụng cụ gia đ́nh. Vậy theo phong tục xă hội bấy giờ, đàn ông cũng sở hữu một nguồn sinh sống mới: gia súc, và sau đó là một công cụ lao động mới: nô lệ. Tuy vậy, cũng theo phong tục thời ấy, con cái anh ta không được thừa kế tài sản của cha.

V́ với việc thừa kế, t́nh h́nh lúc đó là như sau: theo chế độ mẫu quyền - tức là huyết tộc chỉ được tính về bên mẹ - và theo tập tục ban đầu về việc kế thừa trong thị tộc, th́ chỉ những người họ hàng trong cùng thị tộc mới được thừa kế tài sản của một thành viên thị tộc đă chết. Tài sản của người đó phải ở lại trong thị tộc. V́ tài sản đó cũng không nhiều cho lắm, nên có lẽ là từ xưa, nó đă luôn được trao cho những người họ hàng gần nhất về phía mẹ. Nhưng con cái của người đàn ông đă chết không thuộc thị tộc của anh ta, mà thuộc thị tộc của mẹ chúng; chúng kế thừa tài sản của mẹ, trước hết là cùng với họ hàng bên mẹ, về sau th́ được ưu tiên nhận thừa kế trước; chúng không thể kế thừa tài sản của cha, v́ chúng không thuộc thị tộc của cha, mà tài sản của cha phải ở lại trong thị tộc đó. V́ thế, khi chủ một đàn gia súc qua đời, th́ đàn gia súc của anh ta trước hết sẽ thuộc về anh chị em ruột, và con cái họ; hoặc là con cháu của d́ anh ta. C̣n con cái của chính anh ta th́ không được thừa kế.

Vậy, tương ứng với sự tăng thêm của cải, một mặt th́ của cải ấy khiến cho đàn ông có địa vị quan trọng hơn đàn bà trong gia đ́nh; mặt khác th́ nó thúc đẩy đàn ông lợi dụng địa vị đó để phá bỏ trật tự kế thừa cổ xưa, nhằm làm lợi cho con cái ḿnh. Nhưng chừng nào huyết tộc vẫn được tính theo mẫu quyền th́ điều đó là bất khả thi. Do đó, chế độ mẫu quyền phải bị phá bỏ; và nó đă bị phá bỏ. Việc đó không hề khó khăn như ngày nay ta vẫn tưởng. V́ cuộc cách mạng đó, một trong những cuộc cách mạng triệt để nhất mà nhân loại từng trải qua, đă diễn ra mà không cần động tới một thành viên c̣n sống nào của thị tộc. Mọi thứ vẫn có thể giữ nguyên; chỉ cần một quyết định đơn giản rằng: từ nay về sau, con cái của thành viên nam sẽ ở lại trong thị tộc, c̣n con cái của thành viên nữ phải ra khỏi thị tộc và chuyển sang thị tộc của cha chúng. Thế là huyết tộc và qui tắc thừa kế theo họ mẹ bị phá bỏ, thay bằng huyết tộc và qui tắc thừa kế theo họ cha. Cuộc cách mạng đó đă xảy ra, trong các dân văn minh, vào lúc nào và như thế nào; ta không hề biết. Nó hoàn toàn thuộc thời tiền sử. Nhưng việc nó đúng là từng diễn ra, th́ đă được chứng minh quá đầy đủ, bằng rất nhiều tài liệu, nhất là của Bachofen, về những di tích của chế độ mẫu quyền. Nó đă diễn ra dễ dàng đến thế nào, có thể nh́n vào hàng loạt bộ lạc Indian châu Mĩ, nơi mà cuộc cách mạng mới chỉ vừa diễn ra, và vẫn đang diễn ra; một phần v́ sự tăng thêm của cải và thay đổi cách sống (di cư từ rừng rậm ra thảo nguyên), phần khác v́ tác động về đạo đức của đời sống văn minh và các giáo sĩ. Trong tám bộ lạc Missouri, có sáu bộ lạc xác định huyết tộc và thừa kế theo nam hệ, hai bộ lạc kia vẫn theo nữ hệ. Ở các bộ lạc Shawnee, Miami, Delaware th́ có tục lệ đặt cho con cái một cái tên thuộc thị tộc của cha, để chuyển chúng sang thị tộc ấy, nhờ đó chúng có thể kế thừa tài sản của cha. “Cái tṛ ngụy biện vốn có của con người! Thay đổi sự vật bằng cách đổi tên chúng! Và t́m những kẽ hở để phá vỡ truyền thống trong khuôn khổ của truyền thống, khi có quyền lợi trực tiếp đủ để kích thích!” (Marx). Kết quả là một sự hỗn loạn không cứu văn nổi; chỉ có thể được giải quyết, và thật sự đă phần nào được giải quyết, nhờ chuyển sang chế độ phụ quyền. “Nói chung, đó dường như là bước chuyển tự nhiên nhất” (Marx). [Về những lí thuyết của các nhà luật học so sánh, nói tới cách thực hiện bước chuyển đó trong các dân văn minh của thế giới cũ, dù chúng hầu như chỉ là các giả thiết; th́ xin xem M. Kovalevsky (“Khái luận về nguồn gốc và sự phát triển của gia đ́nh”17; Stockholm, 1890).]

Việc chế độ mẫu quyền bị lật đổ là thất bại có tính lịch sử toàn thế giới của nữ giới. Người đàn ông nắm quyền thống trị ngay cả ở trong nhà; c̣n đàn bà bị hạ xuống hàng nô lệ, phục vụ cho dục vọng của đàn ông, và là công cụ sinh đẻ đơn thuần. Địa vị thấp kém ấy của phụ nữ - đặc biệt dễ thấy ở Hi Lạp trong thời đại anh hùng, và c̣n rơ hơn ở thời Trung cổ - đă dần được bao biện, làm nhẹ bớt, và đôi khi được phủ dưới một h́nh thức ôn ḥa hơn; nhưng nó vẫn không hề bị xóa bỏ.

Sự thiết lập quyền thống trị tuyệt đối của đàn ông đă thể hiện trước hết ở gia đ́nh gia trưởng, một h́nh thức trung gian, xuất hiện vào thời đó. Đặc trưng chủ yếu của h́nh thức đó không phải là chế độ nhiều vợ - cái đó sẽ được nói tới sau; mà là

“sự tổ chức một số người, tự do và bị lệ thuộc, thành gia đ́nh, dưới quyền lực gia trưởng của ông chủ gia đ́nh, để chăm sóc các đàn gia súc, gia cầm... (Trong gia đ́nh kiểu Semite), người chủ gia đ́nh ít ra cũng sống theo chế độ nhiều vợ... C̣n những nô lệ và người hầu th́ đều có một vợ”1

Những nét chính của h́nh thức gia đ́nh đó là: thu nhận nô lệ và quyền lực gia trưởng, thế nên điển h́nh hoàn thiện nhất của nó chính là gia đ́nh La Mă. Nghĩa ban đầu của từ familia18 không phải là sự kết hợp giữa t́nh cảm và bất ḥa trong gia đ́nh, như anh chàng philistine ngày nay vẫn tưởng; người La Mă lúc đầu thậm chí không dùng nó để chỉ một đôi vợ chồng và con cái họ, mà dùng để chỉ các nô lệ. Familus nghĩa là “nô lệ trong nhà”, và familia nghĩa là toàn bộ các nô lệ của ai đó. Ngay cả ở thời Gaius, familia, id est patrimonium (nô lệ, là tài sản được thừa kế) c̣n được để lại theo di chúc. Người La Mă đặt ra danh từ đó để chỉ một tổ chức xă hội mới, ở đó chủ gia đ́nh thống trị vợ con và nô lệ, nhờ quyền lực gia trưởng kiểu La Mă mà có được quyền sinh sát đối với tất cả những người đó.

“Vậy danh từ đó không cổ hơn cái chế độ gia đ́nh bọc sắt của các bộ lạc Latin; cái chế độ ra đời sau khi có nông nghiệp và chế độ nô lệ hợp pháp, cũng như việc người Hi Lạp và người Latin tách khỏi nhau”1

Marx nói thêm: “Gia đ́nh hiện đại không chỉ chứa đựng mầm mống của chế độ nô lệ (servitus), mà cả mầm mống của chế độ nông nô nữa, v́ ngay từ đầu nó đă gắn liền với lao dịch nông nghiệp. Nó chứa đựng, dưới h́nh thức thu nhỏ, tất cả những mâu thuẫn về sau sẽ phát triển trong toàn xă hội và Nhà nước của xă hội đó”.

H́nh thức gia đ́nh đó (gia đ́nh gia trưởng) đă đánh dấu bước chuyển từ gia đ́nh đối ngẫu sang gia đ́nh cá thể. Để bảo đảm ḷng trung thành của người vợ, do đó bảo đảm con cái đích thực là của cha, cô ta phải phục tùng vô điều kiện quyền lực của chồng; nếu chồng có giết vợ đi nữa, th́ anh ta cũng chỉ đang thực hiện quyền làm chồng thôi.

[Với gia đ́nh gia trưởng, ta bước vào lĩnh vực lịch sử thành văn, ở đó môn luật học so sánh có thể giúp ta rất nhiều; nhờ nó hiểu biết của ta thực sự đă có tiến bộ quan trọng. Nhờ có Maksim Kovalevsky (sách đă dẫn17; tr. 60 - 100) mà ta có được những bằng chứng về việc công xă gia đ́nh gia trưởng - như ngày nay ta vẫn thấy ở người Serbia và người Bulgaria, có tên là zádruga (tạm dịch là “bạn bè”) hay bratstvo (“anh em”); và ở các dân tộc phương Đông, dưới một h́nh thức hơi khác - là h́nh thức quá độ từ gia đ́nh mẫu quyền, do chế độ quần hôn sinh ra, sang gia đ́nh cá thể trong thế giới hiện đại. Điều đó có vẻ đă được chứng minh, ít ra là đối với các dân văn minh ở thế giới cũ; cũng như đối với người Arya và Semite.

Zádruga của người Slav phương Nam là ví dụ tốt nhất vẫn c̣n tồn tại về công xă gia đ́nh kiểu đó. Nó bao gồm vài thế hệ con cháu của một người cha, cùng với vợ con họ; tất cả sống chung trong một ngôi nhà lớn, canh tác chung ruộng đất, ăn mặc th́ lấy từ một kho chung, sản phẩm lao động thừa cũng là của chung. Công xă nằm dưới quyền quản lí của chủ nhà (domačin). Anh ta đại diện cho công xă, có quyền bán các đồ lặt vặt, quản lí tài chính, thế nên cũng chịu trách nhiệm tổ chức kinh doanh. Anh ta được bầu ra, và không nhất thiết phải là người cao tuổi nhất. Phụ nữ và công việc nội trợ nằm dưới quyền của bà chủ (domačica), thường là vợ của domačin. Chị ta có vai tṛ quan trọng, thường là quyết định, trong việc chọn chồng cho các thiếu nữ. Nhưng quyền lực tối cao lại thuộc về hội đồng gia đ́nh, tức là hội nghị của toàn bộ các thành viên đă trưởng thành, cả nam lẫn nữ. Chủ nhà phải báo cáo trước hội nghị; hội nghị cũng đưa ra những quyết định quan trọng, xét xử các thành viên, quyết định việc mua bán những thứ quan trọng - đặc biệt là nhà đất, v.v.

Chỉ chừng mười năm trở lại đây, ở Nga, những công xă gia đ́nh như thế cũng đă được chứng minh là vẫn có; ngày nay, nói chung người ta đă thừa nhận rằng những công xă ấy đă ăn sâu vào phong tục của người Nga, chẳng kém ǵ các công xă nông thôn. Chúng đă xuất hiện trong bộ luật cổ nhất nước Nga, bộ Pravda của vua Yaroslav, dưới cái tên vervj19, cũng như trong các đạo luật Dalmatia; và trong các sử liệu của Ba Lan và Czech cũng có những dấu vết liên quan đến chúng.

Ở người Germania, theo Heusler (“Những nguyên lí cơ bản của pháp quyền Đức”20), th́ đơn vị kinh tế lúc ban đầu của họ không phải là gia đ́nh cá thể theo nghĩa hiện đại, mà cũng là công xă gia đ́nh; được hợp thành bởi vài thế hệ hay vài gia đ́nh cá thể, và bao gồm các nô lệ nữa. Ngày nay, gia đ́nh La Mă cũng được xem là bắt nguồn từ loại đó; v́ thế, quyền lực tuyệt đối của chủ nhà, cũng như việc những thành viên khác tuyệt đối không có quyền ǵ với ông ta, gần đây rất bị nghi ngờ. Những công xă gia đ́nh tương tự h́nh như cũng tồn tại ở người Celt tại Ireland. Ở Pháp, dưới cái tên parçonneries, các công xă ấy vẫn được người Nièvre duy tŕ tới khi Cách mạng Pháp bùng nổ; và tới nay, ở Franche-Comte, chúng vẫn chưa mất hẳn. Ở vùng Louhans (quận Saône-et-Loire) cũng của Pháp, có cả những ngôi nhà lớn của nông dân, với vài thế hệ của một gia đ́nh sống bên trong; gồm một sảnh lớn ở giữa, cao tới mái nhà, xung quanh là những pḥng ngủ, phải leo từ sáu đến tám bậc thang mới lên tới.

Ở Ấn Độ, kiểu công xă gia đ́nh cùng canh tác chung ruộng đất đă được Nearchus, ở thời Alexander Đại đế, nói tới; ngày nay, trong chính vùng đó - tức là Punjab và cả miền Tây Bắc của Ấn Độ - chúng vẫn tồn tại. Kovalevsky cũng đă chứng minh được sự tồn tại của các công xă như thế ở Kavkaz. Chúng cũng có ở người Kabyle tại Algeria. Có thể chúng cũng có ở châu Mĩ: các calpulli ở Mexico thời cổ, mà Zurita từng mô tả, cũng giống như các công xă nói trên. Mặt khác, Cunow (trên tờ “Ausland”, 1890, số 42-44) cũng chứng minh khá rơ: ở Peru, vào thời trước khi nước này bị xâm chiếm, đă có một chế độ gần giống chế độ mark (ḱ lạ ở chỗ nó được gọi là marca), theo đó người ta phân chia ruộng đất định ḱ, vậy là đă có canh tác cá thể.

Dù sao th́ công xă gia đ́nh gia trưởng, với chế độ sở hữu chung và canh tác chung ruộng đất, giờ đây đă có một ư nghĩa khác hẳn so với trước kia. Ta không thể nghi ngờ vai tṛ của nó, với tư cách một h́nh thức quá độ, giữa gia đ́nh mẫu quyền và gia đ́nh cá thể. Sau này, ta sẽ nói tới một kết luận khác nữa của Kovalevsky, rằng công xă gia đ́nh gia trưởng cũng là h́nh thức quá độ; mà từ đó công xă làng mạc - hay là công xă mark - đă phát sinh, cùng với đó là việc canh tác cá thể và phân chia ruộng đất cũng như đồng cỏ - lúc đầu là định ḱ, về sau là vĩnh viễn.

Về sinh hoạt gia đ́nh trong các công xă trên, th́ phải chú ư rằng: ít nhất là ở Nga, các chủ gia đ́nh đă nổi tiếng về việc lạm dụng quyền lực của ḿnh đối với các thiếu phụ, đặc biệt là với con dâu ḿnh, và thường dùng họ làm hậu cung; về điểm này, các dân ca Nga đă nói lên không ít.]

Trước khi nói về chế độ hôn nhân cá thể, cái chế độ đă phát triển mau chóng sau khi mẫu quyền bị lật đổ, ta sẽ nói qua về chế độ nhiều vợ và chế độ nhiều chồng. Chúng đều chỉ có thể là những ngoại lệ, những xa xỉ phẩm của lịch sử; trừ khi chúng cùng tồn tại trong một xứ, mà điều này th́ đương nhiên không thể có. V́ những người đàn ông bị chế độ nhiều vợ loại ra không thể t́m thấy sự an ủi với những người đàn bà bị loại ra do chế độ nhiều chồng, và v́ nếu xét tới kết cấu xă hội, th́ xưa nay số đàn ông và số đàn bà vẫn xấp xỉ nhau; nên cố nhiên là trong hai h́nh thức ấy, không có cái nào trở nên phổ biến được. Sự thật th́ chế độ nhiều vợ là sản vật của chế độ nô lệ, và nó chỉ có ở một vài người có địa vị đặc biệt thôi. Trong gia đ́nh gia trưởng kiểu Semite, th́ chỉ người chủ gia đ́nh, và cùng lắm là một vài đứa con trai của ông ta, mới có nhiều vợ; những người khác đành phải bằng ḷng với chỉ một vợ. Ở khắp phương Đông ngày nay vẫn vậy, có nhiều vợ là đặc quyền của bọn giàu có và quí tộc, được thực hiện chủ yếu nhờ việc mua t́ thiếp; c̣n quần chúng th́ sống một vợ một chồng. Một ngoại lệ tương tự là chế độ nhiều chồng ở Ấn Độ và Tây Tạng; vấn đề nguồn gốc của chế độ ấy, bắt đầu từ chế độ quần hôn10, sẽ đ̣i hỏi sự nghiên cứu sâu hơn nữa, và hẳn là sẽ rất lí thú. Thực ra, nó c̣n dễ lượng thứ hơn cái chế độ hậu cung đầy rẫy ghen tuông của người Hồi giáo. Dù sao th́ ở người Nair tại Ấn Độ, khi ba hay bốn người đàn ông có chung một vợ, th́ mỗi người trong bọn họ lại có thể có chung vợ thứ hai với một nhóm ba (hay nhiều hơn) người đàn ông khác; rồi vợ thứ ba, thứ tư, ... cũng vậy. Đáng ngạc nhiên là McLennan, trong khi miêu tả những hội hôn nhân ấy, mà một người có thể thuộc vài hội; lại không phát hiện được một phạm trù mới, phạm trù hôn nhân phường hội! Nhưng chế độ “hôn nhân phường hội” ấy quyết không phải là chế độ nhiều chồng thực sự; ngược lại, như Giraud-Teulon đă chỉ ra, nó là một h́nh thức đặc biệt của chế độ quần hôn: đàn ông sống theo chế độ nhiều vợ, c̣n đàn bà sống theo chế độ nhiều chồng.

4. Gia đ́nh cá thể. Như đă nói ở trên, gia đ́nh cá thể (một vợ một chồng) nảy sinh từ gia đ́nh đối ngẫu, vào khoảng giữa hai giai đoạn giữa và cao của thời dă man; thắng lợi quyết định của nó là một trong những dấu hiệu cho biết thời văn minh đă bắt đầu. Gia đ́nh ấy dựa trên sự thống trị của đàn ông, với chủ đích rơ ràng là con cái phải có cha đẻ xác thực; người ta đ̣i hỏi điều đó, v́ những đứa con ấy sau này sẽ nhận được tài sản của cha, với tư cách người thừa kế đương nhiên. Nó khác gia đ́nh đối ngẫu ở chỗ quan hệ vợ chồng đă chặt chẽ hơn rất nhiều, hai bên không thể tùy ư bỏ nhau nữa. Hiện nay theo lệ thường, chỉ chồng mới có thể chấm dứt hôn nhân và bỏ vợ. Vả lại, anh ta vẫn có quyền ngoại t́nh, dù chỉ là nhờ tập quán (Code Napoléon rơ ràng đă cho phép đàn ông làm việc đó, miễn là đừng mang t́nh nhân về nhà21); xă hội càng phát triển th́ anh ta lại càng thực hiện quyền đó. C̣n nếu người vợ lại nhớ tới h́nh thức sinh hoạt tính giao cổ xưa, và muốn khôi phục nó; th́ cô ta sẽ bị trừng phạt tàn khốc hơn bất ḱ thời nào trước kia.

Ta có thể thấy h́nh thức gia đ́nh mới đó, với tất cả sự khắc nghiệt của nó, ở người Hi Lạp. Trong khi vị trí của các nữ thần trong thần thoại Hi Lạp - như Marx chỉ ra - đă biểu hiện một thời ḱ cổ hơn, khi người đàn bà c̣n có địa vị tự do hơn và được tôn trọng hơn; th́ ở thời đại anh hùng, ta thấy phụ nữ bị rẻ rúng bởi sự thống trị của đàn ông và bởi sự cạnh tranh của nữ nô lệ22. [Chỉ cần đọc “Odyssey” là thấy Telemachus đă ngắt lời mẹ và bắt mẹ phải im tiếng như thế nào. Trong tác phẩm của Homer, những thiếu phụ bị bắt đều phải chịu đựng mọi tṛ xác thịt của kẻ chiến thắng; bọn tướng lĩnh tùy theo cấp bậc mà chọn lấy những người đẹp nhất; ai cũng biết toàn bộ cuốn “Iliad” chỉ xoay quanh cuộc tranh chấp một nữ nô lệ, giữa Agamemnon và Achilles. Mỗi anh hùng ít nhiều quan trọng của Homer đều có một nữ tù binh trẻ chung trướng chung giường. Họ cũng mang những cô gái ấy về Hi Lạp, cho sống trong nhà như một người vợ, ví dụ Agamemnon đem Cassandra về, trong tác phẩm của Aeschylus23. Con trai của các nữ nô lệ ấy cũng được thừa kế một phần nhỏ tài sản của cha, và được coi là người hoàn toàn tự do; như Teucer, con của Telamon, vẫn có quyền lấy họ của cha. Người vợ chính thức bị đ̣i hỏi phải chịu đựng tất cả những việc ấy, nhưng bản thân cô ta lại phải hoàn toàn chung thủy và tiết hạnh. Thực ra, phụ nữ Hi Lạp ở thời đại anh hùng vẫn được tôn trọng hơn ở thời văn minh; nhưng đối với chồng, th́ xét đến cùng họ cũng chỉ là mẹ của những đứa con (cũng là những người thừa kế) hợp pháp, là quản gia chính, là người cai quản các nữ nô lệ - mà chồng ḿnh, nếu thích, có thể lấy và thực sự đă lấy làm thiếp. Chính sự tồn tại của chế độ nô lệ bên cạnh chế độ một vợ một chồng, sự xuất hiện những nữ nô lệ trẻ đẹp, hoàn toàn thuộc về đàn ông; ngay từ đầu đă khiến chế độ một vợ một chồng có một tính chất đặc biệt: nó chỉ đúng với đàn bà thôi, chứ không đúng với đàn ông. Tính chất ấy vẫn c̣n đến tận ngày nay.

Đối với người Hi Lạp thời đại sau, ta phải phân biệt giữa người Doric và người Ionia. Với người Doric, tiêu biểu là Sparta, những quan hệ hôn nhân - về nhiều mặt - c̣n cổ hơn cả những quan hệ mà Homer mô tả. Ở người Sparta có h́nh thức hôn nhân đối ngẫu, đă được sửa đổi theo quan điểm của họ về Nhà nước, và vẫn c̣n những vết tích của chế độ quần hôn. Những cuộc hôn nhân không có con cái đều bị xóa bỏ: vua Anaxandridas II đă lấy vợ thứ hai, khi người vợ đầu không có con, và vẫn giữ cả hai người; vua Ariston, v́ hai vợ đầu đều không sinh đẻ, đă lấy thêm vợ thứ ba, nhưng lại bỏ một trong hai người vợ trước. Mặt khác, mấy anh em trai có thể chung một vợ, và bạn bè cũng thế; người ta cho rằng trao vợ ḿnh cho một “con ngựa đực” khỏe mạnh - như Bismarck hay nói - là cử chỉ lịch sự, dù người đó không phải là công dân cũng vậy. Một đoạn văn của Plutarch kể: một người phụ nữ Sparta đă nói với anh chàng tán tỉnh ḿnh là hăy đến mà hỏi chồng cô ta; theo Schamann, đoạn ấy h́nh như c̣n biểu lộ sự tự do lớn hơn nhiều. V́ thế, chưa ai từng nghe nói đến việc bí mật ngoại t́nh của người đàn bà. Mặt khác, ở Sparta, ít ra vào thời hưng thịnh nhất, không hề có nô lệ trong nhà; các nô lệ (helot) đều ở trong những khu riêng, và người Sparta ít bị cám dỗ bởi việc lợi dụng vợ các nô lệ ấy. Hẳn là v́ những điều kiện trên, phụ nữ Sparta có một địa vị đáng kính hơn bất cứ nơi nào khác ở Hi Lạp. Phụ nữ Sparta, và bộ phận ưu tú của các kĩ nữ thành Athens, là những phụ nữ Hi Lạp duy nhất được người ta nhắc tới một cách kính cẩn; và lời nói của họ được cho là đáng ghi nhớ.

Ở người Ionia, mà Athens là điển h́nh, th́ lại khác hẳn. Con gái chỉ học kéo sợi, dệt vải, may vá, cùng lắm th́ học đọc học viết chút ít. Họ hầu như bị cấm cung và không giao tiếp với bất ḱ ai, trừ những người đàn bà khác. Khuê pḥng nằm ở gác trên hoặc nhà trong, là một phần riêng biệt, đàn ông - nhất là người lạ - không dễ ǵ vào được; đó là nơi phụ nữ lánh mặt khi có khách đàn ông. Phụ nữ không bao giờ ra ngoài mà không có nữ t́ đi theo, ở trong nhà th́ họ được trông nom chặt chẽ. Aristophanes (“Phụ nữ ở lễ hội Thesmophoria”24) có nói về loài chó được nuôi để làm những kẻ ngoại t́nh phải kinh sợ; ít nhiều ở các thành thị châu Á, bọn người bị hoạn đă được dùng để giám sát phụ nữ; việc sản xuất và buôn bán bọn người đó đă trở thành một ngành công nghiệp ở Chios, và theo Wachsmuth th́ không phải chỉ có các dân dă man mới mua thứ hàng đó. Trong tác phẩm của Euripides25, vợ được gọi là Oikurema, một vật (đây là danh từ giống trung) chuyên lo việc gia đ́nh; và đối với đàn ông Athens th́ họ, ngoài việc đẻ con, chỉ là con hầu chính trong nhà. Đàn ông được tham gia các hoạt động thể chất và xă hội, c̣n phụ nữ th́ bị cấm. Hơn nữa, đàn ông thường có nhiều nữ nô lệ; và ở Athens, vào thời hưng thịnh nhất, chế độ mại dâm c̣n rất thịnh hành và ít ra cũng được Nhà nước bảo hộ. Chính trên cơ sở chế độ mại dâm đó, những phụ nữ Hi Lạp siêu quần xuất chúng đă xuất hiện; họ vượt rất xa tŕnh độ chung của phụ nữ thời cổ về trí tuệ và tài năng nghệ thuật, cũng như phụ nữ Sparta đă vượt về mặt địa vị. Nhưng việc người phụ nữ phải trở thành kĩ nữ trước đă - nếu muốn trở thành người phụ nữ thực sự - chính là bản án nặng nhất dành cho gia đ́nh Athens.

Qua thời gian, gia đ́nh Athens ấy đă trở thành kiểu mẫu cho những quan hệ gia đ́nh; không chỉ với người Ionia mà c̣n với tất cả những người Hi Lạp, ở trong nước hay ở các thuộc địa.] Mặc dù bị cấm cung và giám sát, phụ nữ Hi Lạp vẫn t́m được nhiều dịp để lừa dối chồng. C̣n đàn ông, vốn thường xấu hổ khi bày tỏ chút t́nh cảm với vợ, th́ lại tiêu khiển bằng đủ tṛ trăng hoa với các kĩ nữ. Nhưng sự sỉ nhục đối với phụ nữ đă được báo ứng, trở thành sự sỉ nhục đối với chính đàn ông; nó khiến họ rơi vào cái tệ kê gian, và làm ô danh chính ḿnh - cùng với các vị thần của ḿnh - bằng truyền thuyết về Ganymede.

Đó là nguồn gốc của chế độ hôn nhân cá thể; theo những ǵ mà ta truy nguyên được từ một dân tộc văn minh nhất, phát triển nhất ở thời cổ đại. Nó quyết không phải là kết quả của t́nh yêu nam nữ, tuyệt nhiên không dính chút nào đến cái t́nh yêu đó; hệt như trước, hôn nhân vẫn mang tính vụ lợi. Nó cũng là h́nh thức gia đ́nh đầu tiên dựa trên cơ sở các điều kiện kinh tế26 (chứ không phải các điều kiện tự nhiên); [tức là dựa trên thắng lợi của chế độ tư hữu đối với chế độ công hữu tự nhiên, nguyên thủy]. Người Hi Lạp tự họ đă đặt ra vấn đề một cách rất thẳng thắn: mục đích duy nhất của chế độ hôn nhân cá thể là để đàn ông thống trị gia đ́nh; và để những đứa con sinh ra chỉ có thể là của người chồng, v́ sau này chúng sẽ kế thừa tài sản của cha. C̣n th́ với họ, hôn nhân chỉ là gánh nặng, là nghĩa vụ mà họ phải thực hiện - dù muốn hay không - đối với các vị thần, Nhà nước, và tổ tiên. [Ở Athens, luật pháp không chỉ bắt đàn ông lấy vợ, mà c̣n bắt họ phải làm phần tối thiểu của cái gọi là “nghĩa vụ vợ chồng”.]

Vậy, chế độ hôn nhân cá thể quyết không xuất hiện trong lịch sử với tư cách là sự kết hợp giữa đàn ông và đàn bà, lại càng không phải là h́nh thức cao nhất của sự kết hợp đó. Ngược lại, nó xuất hiện như là sự nô dịch của giới này với giới kia; nó tuyên bố cuộc đấu tranh giữa hai giới, một cuộc đấu tranh chưa từng được biết tới trước kia. Trong một bản thảo cũ chưa in27 do tôi và Marx viết năm 1846, có câu: “Sự phân công lao động đầu tiên là giữa đàn ông và đàn bà, trong việc sinh con đẻ cái”. Và giờ th́ tôi có thể thêm: đối kháng giai cấp đầu tiên, xuất hiện trong lịch sử, ăn khớp với sự phát triển của đối kháng giữa hai giới trong chế độ hôn nhân cá thể; và sự áp bức giai cấp đầu tiên cũng ăn khớp với sự áp bức của đàn ông với đàn bà. Chế độ hôn nhân cá thể là một bước tiến lịch sử lớn lao, nhưng đồng thời với chế độ nô lệ và tư hữu, nó cũng mở ra một thời ḱ kéo dài tới tận ngày nay; trong đó, mỗi bước tiến đồng thời cũng là một bước lùi, sự phồn vinh và phát triển của kẻ này là nhờ sự khốn cùng và diệt vong của kẻ khác mà có được. Gia đ́nh cá thể là tế bào của xă hội văn minh, và nhờ có gia đ́nh cá thể mà bản chất của những mâu thuẫn và đối lập của xă hội văn minh - hiện đang phát triển cao độ - đă được nghiên cứu.

Cái tự do tương đối trước kia trong quan hệ tính giao - bất chấp thắng lợi của hôn nhân đối ngẫu, và cả hôn nhân cá thể - vẫn không hề mất hẳn:

“Chế độ hôn nhân cổ xưa, giờ đă bị thu lại trong một phạm vi nhỏ hẹp, do các nhóm punalua biến mất dần; nhưng nó vẫn ḱm hăm sự phát triển của gia đ́nh cho đến tận ngưỡng cửa của thời văn minh... Cuối cùng th́ nó biến mất trong một h́nh thức tạp hôn mới; h́nh thức này đă đeo đuổi loài người trong thời văn minh, như một cái bóng của gia đ́nh”1

Morgan dùng từ “tạp hôn” để chỉ quan hệ tính giao ngoài hôn nhân, và tồn tại song song với hôn nhân; chúng đă thịnh hành dưới những h́nh thức hết sức khác nhau trong cả thời văn minh, phát triển hơn nữa thành chế độ mại dâm công khai. [H́nh thức tạp hôn đó bắt nguồn trực tiếp từ chế độ quần hôn; từ việc phụ nữ phải thực hiện nghi lễ hiến thân để có được quyền thủ tiết. Lúc đầu, việc hiến thân v́ tiền là một hành vi tôn giáo, diễn ra trong đền thờ Nữ thần T́nh yêu, và số tiền thu được th́ đều sung vào quĩ của đền. Các nữ t́ trong đền Anaitis ở Armenia, trong đền Aphrodites ở Corinth, cũng như các vũ nữ tôn giáo (được gọi là bayadère; biến âm từ chữ bailadeira, nghĩa là “vũ nữ”, của tiếng Bồ Đào Nha) trong các đền ở Ấn Độ; họ là những người mại dâm đầu tiên. Hiến thân cho người lạ, lúc đầu là nghĩa vụ của mọi phụ nữ, th́ giờ đây các nữ tu đă làm thay họ. Ở nhiều dân khác, chế độ tạp hôn xuất hiện từ việc tự do tính giao mà các cô gái được phép thực hiện trước khi lấy chồng; đó cũng là tàn tích của chế độ quần hôn, nhưng được truyền lại theo cách khác. Từ khi có sự chênh lệch về của cải - tức là ngay từ giai đoạn cao của thời dă man - lao động làm thuê đă xuất hiện lẻ tẻ, bên cạnh lao động của nô lệ; th́ đồng thời và tất yếu, nghề mại dâm của phụ nữ tự do cũng xuất hiện, bên cạnh việc hiến thân bắt buộc của nữ nô lệ. V́ thế, di sản mà chế độ quần hôn để lại cho thời văn minh có hai mặt; cũng như mọi cái mà thời văn minh đẻ ra đều tự chia thành 2 mặt đối lập. Di sản ấy, một mặt là chế độ hôn nhân cá thể, mặt khác là tục tạp hôn với h́nh thức cực đoan nhất: tệ măi dâm.] Chế độ tạp hôn là một thiết chế xă hội, cũng như mọi thiết chế xă hội khác; nó duy tŕ cái tự do tính giao cũ, có lợi cho đàn ông. Nó không chỉ được dung thứ, mà c̣n được thực hành rộng răi, nhất là trong các giai cấp thống trị; và chỉ bị lên án trên đầu lưỡi thôi. Nhưng sự lên án đó thực ra không nhằm vào người đàn ông, mà là người đàn bà; họ bị xă hội khinh miệt và ruồng bỏ, để cái đạo luật cơ bản của xă hội - sự thống trị vô điều kiện của đàn ông đối với đàn bà - được tuyên bố thêm một lần nữa.

[Nhưng một mâu thuẫn thứ hai cũng phát triển trong ḷng chế độ hôn nhân cá thể. Bên cạnh người chồng dùng việc tạp hôn để tô điểm cho cuộc sống của ḿnh, th́ có người vợ bị ruồng bỏ.] Không thể chỉ có một mặt của mâu thuẫn, mà không có mặt kia; cũng như không thể cầm một quả táo nguyên vẹn trong tay, khi đă ăn hết một nửa. Nhưng có vẻ người chồng không nghĩ thế, cho tới khi vợ họ mở mắt cho họ. Với hôn nhân cá thể, hai loại người cố định trong xă hội, trước kia chưa từng được biết đến, giờ đă xuất hiện: người t́nh của vợ và người chồng bị cắm sừng. Người chồng đă thắng người vợ, nhưng kẻ thua lại hào hiệp ban thưởng cho kẻ thắng. Cùng với chế độ hôn nhân cá thể và tạp hôn, ngoại t́nh đă trở thành một hiện tượng xă hội không thể tránh được: bị lên án, bị trừng trị khốc liệt, song không bị trừ tận gốc. Việc xác định cha đẻ của những đứa con, vẫn như ngày trước, cùng lắm th́ chỉ dựa vào niềm tin đạo đức; và để giải quyết cái mâu thuẫn không thể giải quyết được ấy, điều 312 Code Napoléon đă qui định:

“L'enfant conçu pendant le mariage, a pour père le mari” (Đứa con thụ thai trong thời gian kết hôn th́ cha nó là người chồng)

Kết quả cuối cùng của chế độ hôn nhân cá thể, sau ba ngh́n năm tồn tại, là như thế đấy.

Vậy, khi nào gia đ́nh cá thể c̣n giữ đúng nguồn gốc lịch sử của nó, và c̣n biểu hiện - thông qua sự thống trị tuyệt đối của đàn ông - mâu thuẫn giữa hai giới; th́ khi đó nó chính là h́nh ảnh thu nhỏ của những đối lập và mâu thuẫn, mà xă hội có giai cấp - từ đầu thời văn minh - đă vận động trong đó, và không thể giải quyết hay khắc phục chúng. Tất nhiên tôi chỉ nói tới những trường hợp hôn nhân cá thể đă diễn ra theo đúng các đặc trưng ban đầu của nó, ở đó chỉ có người vợ đứng lên chống lại sự thống trị của người chồng. Không phải cuộc hôn nhân nào cũng như vậy, và không ai hiểu rơ điều ấy hơn chàng philistine người Đức, là kẻ không biết làm chủ trong nhà cũng như trong nước; v́ thế vợ anh ta hoàn toàn có quyền nắm lấy cái địa vị đàn ông mà anh ta không đáng có. Nhưng để tự an ủi, anh ta cho là ḿnh c̣n khá hơn rất nhiều so với anh bạn Pháp, người c̣n thường gặp phải những điều tồi tệ hơn.

Vả lại, hôn nhân cá thể không phải lúc nào và ở đâu cũng mang cái h́nh thức cổ điển hà khắc như kiểu Hi Lạp. Với người La Mă - sau này trở thành kẻ thống trị thế giới, nên có tầm nh́n rộng hơn (nhưng không sâu bằng) người Hi Lạp - th́ phụ nữ tự do hơn và được kính trọng hơn. Đàn ông La Mă tin rằng quyền sinh sát của ḿnh đối với vợ là đủ để đảm bảo sự chung thủy của họ. Hơn nữa, ở La Mă, người vợ cũng b́nh đẳng với chồng khi muốn hủy bỏ hôn nhân. Tuy thế, bước tiến lớn nhất trong sự phát triển của hôn nhân cá thể chắc chắn đă diễn ra khi người Germania bước vào vũ đài lịch sử; ở họ, chắc là v́ t́nh trạng nghèo nàn, nên hôn nhân cá thể có vẻ chưa hoàn toàn phát triển từ hôn nhân đối ngẫu. Chúng tôi suy ra cái đó từ ba sự kiện mà Tacitus từng nói tới. Một là, dù hôn nhân rất được tôn sùng, “đàn ông thỏa măn với một vợ, đàn bà bị tiết hạnh ràng buộc”, nhưng chế độ nhiều vợ vẫn thịnh hành trong bọn quí tộc và thủ lĩnh bộ lạc; t́nh trạng này cũng giống với dân bản xứ châu Mĩ, ở đó hôn nhân đối ngẫu vẫn phổ biến. Hai là, ở người Germania lúc đó, việc chuyển từ mẫu quyền sang phụ quyền chỉ vừa mới được thực hiện, v́ anh em trai về bên mẹ - người họ hàng nam giới gần nhất theo mẫu hệ - hầu như được coi là thân thích hơn cả cha đẻ; việc này phù hợp với quan điểm của người Indian châu Mĩ; như Marx thường nói: nhờ họ mà ông đă t́m ra ch́a khóa để hiểu được thời nguyên thủy của chúng ta. Ba là, phụ nữ rất được tôn trọng ở người Germania, và cũng có ảnh hưởng lớn tới công việc chung; điều này trái hẳn với sự thống trị của đàn ông trong chế độ hôn nhân cá thể. [Hầu như ở tất cả các điểm trên, người Germania cũng giống với người Sparta; ở họ chế độ hôn nhân đối ngẫu cũng chưa mất hẳn, như ta đă biết.] Vậy là cả về mặt này, một tác động hoàn toàn mới cũng đă thống trị thế giới, cùng với sự xuất hiện của người Germania. Chế độ hôn nhân cá thể mới, phát triển từ sự ḥa lẫn các dân tộc trong đống tàn tích của thế giới La Mă, đă che đậy sự thống trị của đàn ông bằng những h́nh thức êm dịu hơn; và đem lại cho phụ nữ một địa vị tự do hơn và được tôn trọng hơn, ít ra là ở bề ngoài, so với thời cổ đại. Chỉ từ lúc này, mới có những điều kiện cần thiết để từ chế độ hôn nhân cá thể - trong ḷng nó, song song với nó, hay ngược với nó; cái đó c̣n tùy từng trường hợp - một bước tiến đạo đức lớn nhất đă đạt được, và ta đă nhờ cậy được nhiều từ nó: đó chính là t́nh yêu hiện đại giữa nam và nữ, cái mà trước kia cả thế giới đều chưa biết tới.

Nhưng bước tiến đó nhất định đă nảy sinh từ thực tế sau: người Germania vẫn ở thời ḱ gia đ́nh đối ngẫu; và trong chừng mực có thể, họ đă ghép cái địa vị của người đàn bà (ứng với gia đ́nh đối ngẫu) vào gia đ́nh cá thể. Nó dứt khoát không nảy sinh từ cái đức hạnh có tính huyền thoại và sự thuần khiết ḱ diệu về đạo đức trong đặc điểm của người Germania; đặc điểm ấy chẳng qua chỉ là việc hôn nhân đối ngẫu không bị vướng vào những mâu thuẫn đạo đức gay gắt của hôn nhân cá thể. Trái lại, trong quá tŕnh di cư của ḿnh, người Germania đă bị sa đọa rất nhiều về đạo đức; đặc biệt khi họ đi theo hướng Đông Nam, tới các thảo nguyên gần biển Đen, vùng của các dân du mục; họ học được từ các dân đó không chỉ thuật cưỡi ngựa mà c̣n nhiều tật xấu phản tự nhiên, như Ammianus nói về người Taifals, hay Procopius nói về người Heruls.

Nhưng nếu gia đ́nh cá thể là h́nh thức duy nhất, trong mọi h́nh thức gia đ́nh mà ta biết, mà từ đó t́nh yêu nam nữ hiện đại có thể phát triển; th́ điều đó không có nghĩa là trong h́nh thức đó, thứ t́nh yêu ấy đă phát triển - hoàn toàn hay chủ yếu - dưới dạng t́nh vợ chồng. Điều đó đă bị chính bản chất của chế độ hôn nhân cá thể nghiêm ngặt, ấy là sự thống trị của đàn ông, loại trừ rồi. Trong tất cả các giai cấp chủ động của lịch sử, tức là các giai cấp thống trị, th́ việc kết hôn vẫn hệt như thời hôn nhân đối ngẫu: nó là vấn đề lợi ích và do cha mẹ thu xếp. H́nh thức đầu tiên của t́nh yêu nam nữ, xuất hiện trong lịch sử như là sự say mê, hơn nữa lại là sự say mê rất tự nhiên của bất ḱ ai (ít ra là thuộc giai cấp thống trị), và là h́nh thức cao nhất của ham muốn tính giao (đây chính là tính chất đặc biệt của t́nh yêu); h́nh thức đầu tiên của t́nh yêu nam nữ ấy, tức là t́nh yêu kiểu hiệp sĩ thời Trung cổ, lại hoàn toàn không phải là t́nh vợ chồng. Trái lại, t́nh yêu ấy, dưới h́nh thức cổ điển ở người Provence, lại đi thẳng đến tệ ngoại t́nh; và các nhà thơ t́nh lại ca ngợi điều đó. Tinh hoa của thơ t́nh miền Provence chính là các alba (“khúc ca b́nh minh”, tiếng Đức là Tagelied). Với những màu sắc rực rỡ, chúng mô tả chàng hiệp sĩ nằm bên người đẹp của ḿnh, tức là vợ người khác; trong khi một người đứng canh ở ngoài sẽ gọi khi b́nh minh lên (alba), để anh ta lẻn ra ngoài mà không ai nh́n thấy; tiếp đó là cảnh chia tay, cao trào của bài thơ. Người Pháp miền Bắc, và cả người Đức đáng kính đều đă kế tục kiểu thơ ấy, cùng với thứ t́nh yêu kiểu hiệp sĩ đó. Lăo thi sĩ Wolfram von Eschenbach đă để lại cho ta ba Tagelied tuyệt đẹp về cái đề tài sai trái đó, và tôi c̣n thích chúng hơn cả ba thiên anh hùng ca dài của ông.

Ngày nay, có hai cách để tiến hành một cuộc hôn nhân tư sản. Ở các nước theo đạo Thiên Chúa, vẫn như trước, cha mẹ t́m cho cậu con tư sản của ḿnh một cô vợ xứng đáng; và dĩ nhiên, kết quả là các mâu thuẫn cố hữu của chế độ hôn nhân cá thể đă phát triển đầy đủ nhất: chồng tạp hôn bừa băi, vợ ngoại t́nh lu bù. Nhà thờ Thiên Chúa giáo cấm li hôn có lẽ chỉ v́ nó thấy rằng không có cách ǵ trị được ngoại t́nh, hệt như không có cách ǵ trị được cái chết. Mặt khác, ở các nước theo đạo Tin Lành, thường th́ cậu con tư sản được ít nhiều tự do để chọn vợ từ những người cùng giai cấp; nên có thể có một mức độ yêu đương nào đó trong việc hôn nhân, và thực ra nó luôn được giả định - một cách phù hợp với tinh thần đạo đức giả của đạo Tin Lành - để giữ thể diện. Ở đây, việc tạp hôn của chồng th́ lặng lẽ hơn, và sự ngoại t́nh của vợ cũng ít phổ biến hơn. Nhưng trong mọi h́nh thức hôn nhân, con người vẫn như trước khi lấy nhau, và v́ đám tư sản ở các nước Tin Lành hầu hết đều là philistine; nên cái hôn nhân cá thể kiểu Tin Lành đó, xét cả những trường hợp tốt nhất, nói chung đều chỉ dẫn tới một cuộc sống buồn tẻ chán ngắt giữa hai vợ chồng, được coi là “hạnh phúc gia đ́nh”. Tấm gương phản ánh rơ nhất hai h́nh thức kết hôn đó, là tiểu thuyết: tiểu thuyết Pháp với kiểu Thiên Chúa, tiểu thuyết Đức28 với kiểu Tin Lành. Ở cả hai loại, nhân vật nam chính đều có được “nàng”: theo kiểu Đức, th́ chàng thanh niên được cô thiếu nữ; theo kiểu Pháp, th́ anh chồng được cắm sừng. Cũng khó mà nói được là ai thiệt hơn ai. Thế nên chàng tư sản Pháp cũng khiếp sợ cái tẻ ngắt trong tiểu thuyết Đức, không kém ǵ chàng philistine Đức khiếp sợ cái “vô đạo đức” trong tiểu thuyết Pháp. Nhưng giờ đây, khi “Berlin là một đô thị thế giới”, th́ tiểu thuyết Đức đă bớt rụt rè hơn với tạp hôn và ngoại t́nh, là những cái người ta đă quen thuộc.

Nhưng trong cả hai trường hợp, hôn nhân đều bị qui định bởi địa vị giai cấp của mỗi bên; thế nên nó vẫn luôn là v́ lợi ích. [Cũng ở cả hai trường hợp, cái hôn nhân vụ lợi đó thường biến thành tệ mại dâm thô bỉ nhất, có thể là của cả hai bên, nhưng chủ yếu là của người đàn bà; người ấy chỉ khác với gái điếm ở chỗ là không bán ḿnh từng lần một, như người nữ công nhân bán sức lao động, mà bán ḿnh măi măi, như một nô lệ. Và với mọi cuộc hôn nhân vụ lợi, câu của Fourier đều đúng:

“Hệt như trong ngữ pháp, hai phủ định tạo nên một khẳng định; với đạo đức vợ chồng, hai tệ mại dâm tạo nên một đức hạnh”29]

Chỉ trong các giai cấp bị áp bức, mà ngày nay là giai cấp vô sản, th́ t́nh yêu nam nữ mới có thể là (và thực tế đang là) một qui tắc thật sự trong các quan hệ với người phụ nữ; bất kể các quan hệ ấy có được chính thức thừa nhận hay không. Nhưng ở đây, mọi cơ sở của chế độ hôn nhân cá thể điển h́nh đều bị xóa sạch. Ở đây không có tài sản nào hết, mà hôn nhân cá thể và sự thống trị của đàn ông được lập ra để duy tŕ và thừa kế tài sản; v́ thế không có động cơ ǵ để lập ra sự thống trị ấy. Hơn nữa, ở đây cũng không có phương tiện để làm điều đó. Pháp luật tư sản, bảo vệ sự thống trị đó, chỉ tồn tại với kẻ có của và chỉ phục vụ quan hệ giữa họ và người vô sản thôi. Cái pháp luật này rất tốn kém, thế nên nó chẳng có hiệu lực ǵ với quan hệ giữa người công nhân nghèo khổ và vợ anh ta. Ở đây, những điều kiện cá nhân và xă hội khác lại là quyết định. Và giờ đây, khi đại công nghiệp đưa phụ nữ ra khỏi nhà - để vào thị trường lao động và công xưởng - do đó khiến họ trở thành người thường xuyên nuôi sống gia đ́nh, th́ không có cơ sở nào cho quyền thống trị của đàn ông trong gia đ́nh vô sản nữa; có lẽ chỉ trừ cái thói thô bạo với vợ, có từ khi hôn nhân cá thể xuất hiện. V́ thế, gia đ́nh vô sản không c̣n là “cá thể” theo nghĩa chặt chẽ của từ đó; kể cả khi đôi bên có t́nh yêu thắm thiết và sự chung thủy bền vững nhất với nhau, hay là có mọi lời chúc phúc của mục sư hay công chúng. Vậy nên ở đây, những bạn đường vĩnh cửu của chế độ hôn nhân cá thể, là tạp hôn và ngoại t́nh, hầu như không có vai tṛ ǵ; người vợ đă thực sự giành lại quyền li hôn, và khi hai người không thể sống chung với nhau nữa, th́ họ xa ĺa nhau. Tóm lại, hôn nhân vô sản là “cá thể” theo nghĩa từ nguyên - chứ không phải theo nghĩa lịch sử - của từ đó.

[Tất nhiên, các nhà luật học của chúng ta th́ cho rằng sự tiến bộ của pháp chế đă khiến phụ nữ ngày càng không có cơ sở để phàn nàn. Luật pháp ở các nước văn minh hiện đại ngày càng công nhận: thứ nhất, hôn nhân chỉ hợp pháp nếu có một khế ước do hai bên tự nguyện kí với nhau; thứ hai, hai bên phải b́nh đẳng về quyền và nghĩa vụ trong thời gian kết hôn. Nếu hai yêu cầu đó được thực hiện triệt để, phụ nữ sẽ có tất cả những ǵ họ có thể mong muốn.

Cái lí lẽ thuần túy pháp lí đó hoàn toàn giống với cái lí lẽ mà anh tư sản cộng ḥa cấp tiến hay dùng, để bắt anh vô sản phải ở đúng chỗ của ḿnh. Hợp đồng lao động là do hai bên tự nguyện kí với nhau. Nhưng người ta coi như nó được kí một cách tự nguyện; là v́ luật pháp, trên giấy tờ, đă đặt hai bên b́nh đẳng với nhau. C̣n quyền lực của bên này, do khác biệt về địa vị giai cấp mà có, và cũng là áp lực mà bên kia phải chịu - tức là địa vị kinh tế thực tế của hai bên - đó không phải việc của pháp luật. Và trong thời gian hợp đồng lao động có hiệu lực, th́ hai bên đều b́nh đẳng về quyền lợi, miễn là không bên nào từ bỏ quyền đó một cách rơ ràng. Nếu những quan hệ kinh tế buộc người công nhân phải từ bỏ cái quyền b́nh đẳng bề ngoài cuối cùng của ḿnh, th́ đó cũng không phải việc của pháp luật.

Về hôn nhân, ngay cả pháp chế tiến bộ nhất cũng hoàn toàn thỏa măn khi hai bên đă chính thức ghi nhận rằng họ tự nguyện đồng ư kết hôn. C̣n cái ǵ xảy ra trong cuộc sống thực, đằng sau cái sân khấu pháp lí, và cái sự tự nguyện đồng ư đó làm sao mà có; đó không phải việc của pháp luật và các luật gia. Nhưng, một phép so sánh sơ đẳng nhất giữa luật pháp các nước với nhau cũng có thể cho các luật gia đó thấy, sự đồng ư tự nguyện này thực ra là ǵ. Ở các nước mà luật pháp buộc cha mẹ để một phần tài sản lại cho con, tức là không thể truất quyền thừa kế - Đức, các nước theo luật của Pháp, và một số nước khác - con cái lại buộc phải được cha mẹ đồng ư nếu muốn kết hôn. Ở các nước theo luật của Anh, nơi mà luật pháp không yêu cầu việc kết hôn phải được cha mẹ đồng ư, th́ cha mẹ lại hoàn toàn tự do khi lập di chúc, và có thể truất quyền thừa kế của con cái. Mặc dù như thế, và chính v́ như thế, mà rơ ràng là sự tự do kết hôn ở Anh và Mĩ thực ra cũng không nhiều hơn tí nào so với ở Pháp và Đức.

Sự b́nh đẳng về pháp lí giữa vợ chồng cũng không khá hơn. T́nh trạng bất b́nh quyền giữa họ - do các quan hệ xă hội trước kia để lại cho ta - không phải là nguyên nhân, mà là hệ quả của việc áp bức đàn bà về mặt kinh tế. Trong nền kinh tế gia đ́nh cộng sản cổ xưa, gồm nhiều cặp vợ chồng và con cái họ, việc tề gia nội trợ của phụ nữ là một công việc xă hội thực sự cần thiết, ngang với việc t́m kiếm thức ăn của nam giới. Với gia đ́nh gia trưởng, và hơn nữa là gia đ́nh cá thể, th́ đă có thay đổi. Việc quản lí gia đ́nh mất đi tính chất xă hội của nó. Nó không liên quan ǵ đến xă hội nữa. Nó trở thành việc riêng; người vợ trở thành đầy tớ chính trong nhà, bị loại khỏi mọi hoạt động sản xuất xă hội. Chỉ có đại công nghiệp hiện đại mới mở lại con đường tham gia sản xuất xă hội cho họ, nhưng chỉ với phụ nữ vô sản thôi. Tuy thế, nó lại được mở ra theo kiểu này: nếu làm tṛn nghĩa vụ của ḿnh - là những công việc riêng của gia đ́nh - th́ cô ta vẫn bị loại khỏi nền sản xuất xă hội, và không thể kiếm ra tiền; c̣n nếu muốn tham gia nền sản xuất xă hội và có thu nhập độc lập, th́ cô ta lại không thể làm tṛn nghĩa vụ gia đ́nh. T́nh h́nh của những phụ nữ làm việc ở nhà máy cũng là t́nh h́nh của những phụ nữ làm việc ở mọi ngành khác, kể cả ngành dược và ngành luật. Gia đ́nh cá thể hiện đại dựa trên chế độ nô lệ gia đ́nh - công khai hay che giấu - đối với phụ nữ; và xă hội hiện đại là một khối bao gồm những phân tử là các gia đ́nh cá thể. Trong đại đa số các trường hợp ngày nay, ít nhất là ở các giai cấp có của, người chồng phải là kẻ kiếm tiền nuôi sống gia đ́nh; điều này tự nó đă khiến anh ta có được địa vị thống trị, mà không cần bất ḱ đặc quyền pháp lí nào cả. Trong gia đ́nh, anh ta là nhà tư sản, c̣n người vợ đại diện cho giai cấp vô sản. Tính chất đặc biệt của sự áp bức về kinh tế trong công nghiệp - đang đè nặng lên giai cấp vô sản - chỉ hiển hiện với tất cả sự gay gắt của nó, khi mà mọi đặc quyền pháp lí của giai cấp các nhà tư bản đă bị xóa bỏ, và sự b́nh đẳng về pháp lí của hai giai cấp đă được xác lập. Nền cộng ḥa dân chủ không xóa bỏ đối lập giai cấp; ngược lại, nó chỉ dọn đường để cuộc đấu tranh giai cấp có thể diễn ra. Cũng như vậy, tính chất đặc biệt của sự thống trị của chồng với vợ, việc tất yếu phải xác lập sự b́nh đẳng xă hội thực sự giữa họ, và cách thức để đạt được nó; chúng chỉ hiện lên một cách hoàn toàn rơ rệt, khi vợ và chồng đều có quyền b́nh đẳng về pháp luật. Rơ ràng, điều kiện đầu tiên để giải phóng người vợ chính là đưa toàn bộ nữ giới quay lại với nền sản xuất xă hội, điều đó lại đ̣i hỏi việc xóa bỏ vai tṛ đơn vị kinh tế trong xă hội của gia đ́nh cá thể.


Vậy, ta có ba h́nh thức hôn nhân chính, nh́n chung là tương ứng với ba giai đoạn phát triển chính của loài người. Thời mông muội là chế độ quần hôn; thời dă man là chế độ hôn nhân đối ngẫu; thời văn minh là chế độ hôn nhân cá thể, thêm vào đó là tệ ngoại t́nh và nạn măi dâm. Xen giữa hôn nhân đối ngẫu và hôn nhân cá thể, là một thời ḱ có chế độ nhiều vợ và việc đàn ông sở hữu nữ nô lệ, nằm ở giai đoạn cao của thời dă man.

Như chúng tôi đă chứng minh trong suốt bản tŕnh bày vừa qua, sự tiến bộ, vốn đă tự biểu hiện qua nhiều h́nh thái nối tiếp nhau, chính là ở chỗ người đàn bà - chứ không phải người đàn ông - ngày càng bị tước đi cái tự do quan hệ tính giao của chế độ quần hôn. Thật thế, chế độ quần hôn vẫn tồn tại tới tận ngày nay, đối với nam giới. Cái đối với phụ nữ là một tội lỗi, đem tới những hậu quả ghê gớm về pháp lí và xă hội; th́ với đàn ông lại được coi là vinh dự, hay tệ lắm cũng chỉ là một vết nhơ đạo đức cỏn con mà người ta vui vẻ nhận lấy. Nhưng ở thời đại chúng ta, khi mà chế độ tạp hôn cổ xưa ngày càng thay đổi, nhờ tác động của nền sản xuất hàng hóa tư bản chủ nghĩa, và ngày càng trở nên phù hợp với nền sản xuất đó; th́ cũng có thể nói là chế độ ấy đang ngày càng biến thành nạn măi dâm công khai, và ngày càng có tác dụng phá hoại đạo đức. Và nó làm đồi bại đàn ông nhiều hơn hẳn so với đàn bà. Với phụ nữ, mại dâm chỉ làm trụy lạc những ai đă không may sa vào nó, và ngay cả họ cũng không trụy lạc tới mức như người ta vẫn tưởng. Thế nhưng, nó lại làm đồi bại toàn bộ nhân cách của giới đàn ông. Đặc biệt là, trong chín phần mười các trường hợp, việc kéo dài thời ḱ đính hôn lại là một trường học dự bị về việc ngoại t́nh.

Giờ đây, ta đang tiến tới một cuộc cách mạng xă hội; trong đó những cơ sở kinh tế, đă tồn tại tới ngày nay, của chế độ hôn nhân cá thể - và vật đi kèm với nó: nạn măi dâm - nhất định sẽ biến mất. Hôn nhân cá thể sinh ra từ việc tập trung một số lớn tài sản vào tay một người đàn ông; và từ nhu cầu chuyển lại tài sản ấy cho con cái của ông ta, chứ không phải ai khác. V́ mục đích đó, cần có chế độ hôn nhân cá thể về phía người đàn bà; nhưng điều đó không hề cản trở chế độ nhiều vợ, công khai hay bí mật, về phía người đàn ông. Nhưng với việc chuyển, ít ra là phần lớn, các của cải cố định và có thể thừa kế được - tức là tư liệu sản xuất - thành tài sản của xă hội; th́ cuộc cách mạng xă hội sắp tới sẽ giảm tới mức tối thiểu, mọi mối lo về cho và nhận thừa kế. Liệu chế độ hôn nhân cá thể, sinh ra từ các lí do kinh tế, có bị mất đi hay không; khi những lí do ấy đă mất đi?

Không phải vô cớ mà ta có thể trả lời: không những không mất đi, mà ngược lại, khi đó th́ chế độ ấy sẽ được thực hiện trọn vẹn. V́ với việc chuyển tư liệu sản xuất thành tài sản xă hội; th́ lao động làm thuê, giai cấp vô sản sẽ mất đi, và việc một số phụ nữ phải bán ḿnh v́ tiền - con số này có thể thống kê được - cũng theo đó mà mất đi. Tệ măi dâm biến mất; và hôn nhân cá thể không những không sụp đổ, mà c̣n trở thành hiện thực, kể cả với đàn ông.

Vậy, dù sao th́ địa vị của đàn ông cũng sẽ thay đổi sâu sắc. Nhưng địa vị của đàn bà, của tất cả đàn bà, cũng sẽ có chuyển biến quan trọng. Một khi tư liệu sản xuất được chuyển thành tài sản xă hội, th́ gia đ́nh cá thể không c̣n là đơn vị kinh tế của xă hội nữa. Việc quản lí gia đ́nh riêng trở thành một ngành lao động xă hội. Chăm sóc, giáo dục trẻ em trở thành một công việc xă hội; chúng đều được nuôi dạy như nhau, bất kể là con hợp pháp hay không. Điều này loại bỏ mọi mối lo về “những hậu quả”, mà cái đó ngày nay lại là yếu tố xă hội chủ yếu nhất - cả về đạo đức và kinh tế - khiến một cô gái không dám hiến thân cho người yêu. Lẽ nào điều đó chưa đủ để quan hệ tính giao tự do có thể dần phát triển hay sao; và lẽ nào cùng với đó, một dư luận khoan dung hơn về tiết hạnh của phụ nữ, lại không thể h́nh thành hay sao? Sau cùng, lẽ nào ta không thấy: chế độ hôn nhân cá thể và tệ măi dâm thực sự là hai mặt đối lập, mà c̣n là hai mặt đối lập không thể tách rời nhau, là hai cực của cùng một h́nh thái xă hội? Tệ măi dâm liệu có thể mất đi, mà không kéo theo chế độ hôn nhân cá thể cùng rơi xuống vực thẳm, hay không?

Ở đây, một yếu tố mới lại phát huy tác dụng; mà ở thời ḱ chế độ hôn nhân cá thể c̣n đang phát triển, th́ yếu tố ấy nhiều lắm cũng mới ở dạng phôi thai: ấy là t́nh yêu nam nữ.

Trước thời Trung cổ th́ ta không thể nói tới t́nh yêu nam nữ được. Cố nhiên là vẻ đẹp cá nhân, sự gần gũi thân thiết, những sở thích giống nhau, v.v. đă tạo ra trong ḷng người ta sự ham muốn quan hệ tính giao với ai đó; và cố nhiên là cả đàn ông lẫn đàn bà đều không hoàn toàn thờ ơ, về việc họ có quan hệ thân thiết nhất với ai. Nhưng từ đó đến t́nh yêu nam nữ như ta hiểu ngày nay, th́ vẫn c̣n rất xa. Trong cả thời cổ đại, hôn nhân đều do cha mẹ sắp xếp, c̣n con cái th́ yên chí nghe theo. Chút t́nh yêu nào đó giữa vợ chồng trong thời cổ, không phải là ư thích chủ quan, mà là nghĩa vụ khách quan th́ đúng hơn; nó không phải là nguyên nhân, mà là hệ quả của hôn nhân. Ở thời cổ, những quan hệ yêu đương - theo nghĩa hiện đại - chỉ có ở bên ngoài cái xă hội chính thống. Những người chăn cừu - với những vui buồn trong t́nh yêu của họ - mà Moschus và Theocratus từng ca ngợi, hay Daphnis và Chloe trong truyện của Longus; họ đều là nô lệ, không có quyền tham gia vào công việc Nhà nước cũng như sinh hoạt của công dân tự do. Ngoài nô lệ, th́ ta chỉ thấy chuyện yêu đương như một sản vật, do sự tan ră của thế giới cổ mà có; và việc đó cũng chỉ có đối với những phụ nữ sống bên ngoài xă hội chính thống, với các kĩ nữ - tức là các phụ nữ ngoại quốc, hay là các nô lệ đă được giải phóng - mà thôi: ở Athens, thời ḱ gần suy tàn, hay ở La Mă thời các Caesar đều như vậy. Nếu chuyện yêu đương thực sự có giữa những người tự do, th́ đó chỉ là việc ngoại t́nh. Với lăo thi sĩ Anacreon, tác giả những bài thơ t́nh thời cổ, th́ t́nh yêu nam nữ - theo như chúng ta hiểu - gần như chẳng có ư nghĩa ǵ; đến nỗi, với ông, ngay cả việc người yêu là nam hay nữ cũng không quan trọng lắm.

T́nh yêu nam nữ thời chúng ta khác về bản chất so với ham muốn t́nh dục đơn thuần (Eros) thời cổ. Một là, nó cho rằng cần có sự đáp lại từ phía người ḿnh yêu, về mặt này đàn bà b́nh đẳng với đàn ông; trong khi với cái Eros của thời xưa, không phải lúc nào người ta cũng hỏi ư kiến người đàn bà. Hai là, t́nh yêu đó thường mănh liệt và bền bỉ đến mức khiến hai bên cảm thấy việc không có được nhau - và phải xa nhau - là một nỗi đau lớn, nếu không phải là nỗi đau lớn nhất; để có được nhau, họ có thể liều cả mạng sống; trong thế giới cổ đại, điều này chỉ có ở trường hợp ngoại t́nh. Cuối cùng, đă có một tiêu chuẩn đạo đức mới để phán xét một quan hệ tính giao: người ta không chỉ hỏi “nó ở trong hay ngoài hôn nhân?”, mà c̣n hỏi “nó có dựa trên t́nh yêu của đôi bên hay không?” Dĩ nhiên, với thực tế xă hội phong kiến và tư sản, nó cũng không được tôn trọng ǵ hơn các tiêu chuẩn đạo đức khác, tức là cũng bị lờ đi. Nhưng nó cũng không bị rẻ rúng hơn các tiêu chuẩn đó; người ta vẫn thừa nhận nó, cũng như các tiêu chuẩn kia, trên giấy tờ và lí luận. Và khi đó th́ không thể đ̣i hơn thế.

Thời Trung cổ bắt đầu từ chính nơi mà thời cổ đại đă dừng lại, trên con đường phát triển của t́nh yêu nam nữ: ấy là tệ ngoại t́nh. Trên kia, ta đă mô tả thứ t́nh yêu kiểu hiệp sĩ, mà những khúc ca b́nh minh (alba & Tagelied) từ đó đă xuất hiện. Nhưng từ cái t́nh yêu phá hoại hôn nhân ấy, cho đến cái t́nh yêu làm cơ sở cho hôn nhân, vẫn là một đoạn đường dài, mà chính các kị sĩ cũng chưa từng đi hết được. Ngay cả khi chuyển từ người Latin phù phiếm qua người Germania đức hạnh, ta cũng thấy trong “Bài ca người Nibelung”; dù Kriemhild rất yêu Siegfried, nhưng khi Gunther báo là đă hứa gả cô cho một hiệp sĩ mà không nói tên anh ta, th́ cô trả lời đơn giản là:

“Anh đâu cần phải hỏi em; anh bảo sao, em xin làm vậy; anh định gả em cho ai, em xin vui ḷng kết hôn với người đó”

Kriemhild không hề nghĩ rằng t́nh yêu của ḿnh có thể được tính đến. Gunther cầu hôn Brunhild mà không biết mặt nàng, cũng như Etzel cầu hôn Kriemhild. Trong “Bài ca Gudrun” cũng thế: Sigebant xứ Ireland cầu hôn Ute người Na Uy, cô gái mà anh ta chưa từng gặp mặt; cũng như Hetel người Hegeling cầu hôn Hilde xứ Ireland; và Siegfried xứ Moorland, Harmut xứ Ormany, Herwig xứ Seeland cùng cầu hôn Gudrun. Chỉ ở trường hợp cuối, ta mới thấy người con gái được tự do lựa chọn, cụ thể là Gudrun chọn lấy Herwig. Thường th́ vợ của một hoàng tử là do cha mẹ anh ta chọn, nếu họ c̣n sống; không th́ anh ta được tự chọn, nhưng phải theo lời khuyên của các lănh chúa phong kiến lớn - là các đại thần - những người luôn có tiếng nói quan trọng về việc này. Không thể làm khác thế. Với hiệp sĩ, nam tước, hay với bản thân hoàng tử; hôn nhân là một hành động chính trị, là cơ hội để tăng cường thế lực bằng những liên minh mới; lợi ích của vương triều mới là quyết định, chứ không phải ư muốn cá nhân. Vậy th́ t́nh yêu làm sao mà có vai tṛ quyết định tới hôn nhân được?

Đối với thành viên phường hội, trong các thành thị thời Trung cổ, th́ cũng thế. Chính những đặc quyền bảo hộ anh ta, những qui tắc phường hội - với đủ các điều khoản và đề mục; những sự phân biệt rắc rối đă tách anh ta - về mặt pháp lí - ra khỏi các phường hội khác, hay là những bạn cùng phường hội, hay là các thợ phụ và thợ học việc; tất cả chúng đă khiến cái phạm vi, mà trong đó anh ta có thể chọn một người vợ phù hợp, nhỏ đi khá nhiều. Trong cái hệ thống phức tạp đó, chính quyền lợi gia đ́nh - chứ không phải ư thích cá nhân - sẽ quyết định người đàn bà nào phù hợp nhất với anh ta.

Vậy là trong đại đa số trường hợp, đến cuối thời Trung cổ, hôn nhân vẫn giữ cái tính chất ban đầu; tức là nó không phải do bản thân người kết hôn quyết định. Lúc đầu, người ta sinh ra là đă kết hôn rồi - ấy là kết hôn với một nhóm người thuộc giới khác. Trong các h́nh thức quần hôn có sau, những quan hệ như thế chắc là vẫn có, có điều nhóm nói trên ngày càng thu hẹp lại. Với hôn nhân đối ngẫu, thường th́ các bà mẹ sắp xếp hôn sự của con cái; ở đây, có vai tṛ quyết định vẫn là những tính toán về các quan hệ thân tộc mới, chúng phải làm cho địa vị của đôi vợ chồng trẻ - trong bộ lạc và thị tộc - được nâng lên. Và từ khi chế độ tư hữu chiến thắng chế độ công hữu, cùng với đó là sự quan tâm đến việc cho thừa kế tài sản, rồi th́ chế độ phụ quyền và hôn nhân cá thể có được địa vị thống trị; lúc đó, hôn nhân đă hoàn toàn lệ thuộc vào những tính toán kinh tế. Hôn nhân mua bán, về h́nh thức, đă mất đi; nhưng sự tiến hành nó trên thực tế lại liên tục mở rộng, đến khi chính ngay đàn ông - chứ không chỉ đàn bà - cũng có giá cả; giá ấy được tính theo tài sản, chứ không phải phẩm chất cá nhân, của họ. T́nh cảm đối với nhau phải là nguyên do tối cao của hôn nhân - cái đó xưa nay vẫn hoàn toàn không thấy trong thực tiễn của các giai cấp thống trị. Nó chỉ có trong văn học, hoặc trong các giai cấp bị áp bức - mà ta th́ không kể đến họ làm ǵ.

T́nh h́nh là vậy, đến khi nền sản xuất tư bản chủ nghĩa bước vào việc chuẩn bị thống trị thế giới, nhờ thương mại toàn cầu và công trường thủ công, sau thời ḱ của các phát kiến địa lí. Có thể cho rằng cách kết hôn nói trên là đặc biệt phù hợp với nền sản xuất ấy, và đúng là thế thật. Thế nhưng - cái tṛ oái oăm của lịch sử đúng là khôn lường - chính nó lại gây một vết nứt quyết định cho kiểu hôn nhân ấy. Với việc biến mọi thứ thành hàng hóa, nền sản xuất tư bản chủ nghĩa đă hủy bỏ mọi quan hệ truyền thống do thời xưa để lại; thay cho tập quán lâu đời và pháp quyền lịch sử, nó đă dựng lên việc mua bán và cái khế ước “tự do”. Nhà luật học người Anh H.S. Maine cho rằng ḿnh đă có một phát hiện to lớn khi khẳng định: tất cả sự tiến bộ của chúng ta, so với thời trước, chính là ở chỗ ta đă đi “from status to contract”30; từ trạng thái do thừa kế mà có, tới trạng thái do khế ước tự do mà có. Nhưng trong chừng mực điều đó là đúng đắn, th́ nó đă được nhắc đến trong “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản” rồi.

Nhưng việc kí một khế ước đ̣i hỏi người ta phải tự do về thân thể, hành vi, tài sản của ḿnh; và phải b́nh đẳng về quyền lợi với nhau. Một trong các công việc chủ yếu của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, chính là tạo ra những con người “tự do” và “b́nh đẳng” đó. Dù lúc đầu nó chỉ được thực hiện một cách nửa tự giác và lại núp bóng tôn giáo, nhưng từ sau cuộc cải cách của Luther và Calvin, th́ nguyên tắc đă được xác lập: người ta chỉ hoàn toàn chịu trách nhiệm về hành động của ḿnh, khi họ thực hiện nó với ư chí hoàn toàn tự do; và việc chống lại mọi sự ép buộc thực hiện các hành vi vô đạo, chính là một nghĩa vụ đạo đức. Nhưng nguyên tắc đó làm thế nào để phù hợp được với cái thực tiễn, đă tồn tại xưa nay, về việc sắp xếp hôn nhân? Theo quan điểm tư sản th́ hôn nhân là một khế ước, một giao dịch pháp lí; hơn nữa là giao dịch pháp lí quan trọng nhất, v́ nó quyết định thể xác và tinh thần của hai con người, trong suốt đời họ. Về h́nh thức th́ đúng thế, khế ước được kí một cách tự nguyện, nó không thể hoàn thành mà không có sự đồng ư của hai bên. Nhưng người ta đă biết quá rơ về việc làm thế nào để có được sự đồng ư đó, và ai mới là người thực sự kí kết cái khế ước trên. Nhưng nếu quyền tự do quyết định thực sự là cần thiết đối với mọi khế ước khác, tại sao đối với khế ước kết hôn lại không? Cặp thanh niên sánh bước bên nhau đó, chẳng phải cũng có quyền tự do định đoạt bản thân, thể xác, và các khí quan của ḿnh hay sao? Chẳng phải giới hiệp sĩ đă đưa t́nh yêu lên thành cái mốt hay sao; và ngược lại với thứ ái t́nh theo kiểu tư thông của hiệp sĩ, t́nh vợ chồng chẳng phải là h́nh thức tư sản đích thực của t́nh yêu hay sao? Và nếu nghĩa vụ của vợ chồng là yêu thương nhau; th́ cũng như vậy, nghĩa vụ của hai người yêu nhau chẳng phải chính là kết hôn với nhau, chứ không phải với ai khác, hay sao? Quyền đó của hai người yêu nhau lẽ nào không cao hơn quyền của cha mẹ, của họ hàng, của những người mối lái truyền thống, hay sao? Nếu quyền tự do suy xét của mỗi cá nhân đă táo tợn xâm nhập vào nhà thờ và Giáo hội, th́ sao nó phải dừng lại trước cái đ̣i hỏi không thể dung thứ của thế hệ già; là muốn quyết định thể xác, tâm hồn, tài sản, hạnh phúc, và bất hạnh của thế hệ trẻ?

Những vấn đề đó tất yếu phải xuất hiện trong một thời ḱ mà mọi mối ràng buộc cũ kĩ trong xă hội đều bị dăn ra, và mọi quan niệm truyền thống đều bị lung lay. Thế giới đột nhiên đă lớn lên gần mười lần; thay v́ 1/4 bán cầu, giờ đây cả Trái Đất đă hiện ra trước mắt người Tây Âu, và họ vội vàng đi chiếm nốt bảy cái 1/4 c̣n lại. Và, cũng như những giới hạn cổ xưa của quê hương họ, những rào cản của lối tư duy có từ thời Trung cổ, cũng đă sụp đổ. Một chân trời vô cùng rộng lớn hơn đă mở ra cho con người, với cả tầm nh́n bên ngoài và tầm nh́n bên trong. Một chàng trai trẻ có kể ǵ đến cái danh thơm là nề nếp, hay các đặc quyền phường hội danh giá được truyền qua từng thế hệ; khi đă bị lôi cuốn bởi sự giàu có của Ấn Độ, hay những mỏ vàng bạc ở Mexico và Potosi? Với giai cấp tư sản, đó là cái thời hiệp sĩ giang hồ; nó cũng có những mộng tưởng và t́nh yêu của ḿnh, nhưng theo kiểu tư sản và - xét đến cùng - là v́ các mục đích tư sản.

Vậy là giai cấp tư sản đang lên đă ngày càng thừa nhận quyền tự do kí kết trong cả hôn nhân, và ngày càng thực thi điều đó, như đă nói ở trên; đặc biệt ở các nước Tin lành, nơi mà cái trạng thái hiện tồn bị lung lay mạnh nhất. Hôn nhân vẫn có tính giai cấp; nhưng trong phạm vi giai cấp, các bên được phép tự do lựa chọn tới một mức độ nào đó. Trong giấy tờ, lí luận đạo đức và cả thơ ca, không ǵ được xác lập vững chắc hơn cái quan điểm này: một cuộc hôn nhân là vô đạo đức, nếu nó không dựa trên t́nh yêu và sự đồng ư thực sự tự do của vợ và chồng. Tóm lại, hôn nhân v́ t́nh yêu đă được tuyên bố là một quyền của con người; và không những là droit de l’homme, nó c̣n là droit de la femme31 nữa.

Nhưng quyền đó của con người lại khác với những cái gọi là “quyền con người” khác, về một điểm. Thực tế, trong khi các quyền khác chỉ được áp dụng cho giai cấp thống trị (tư sản), c̣n giai cấp bị trị (vô sản) lại bị tước đi quyền đó - một cách trực tiếp hoặc gián tiếp; th́ ở đây, điều trớ trêu của lịch sử lại diễn ra. Giai cấp thống trị vẫn bị chính các ảnh hưởng kinh tế quen thuộc chi phối, v́ thế các trường hợp hôn nhân hoàn toàn tự do chỉ là ngoại lệ; c̣n với giai cấp bị trị, th́ cái hôn nhân hoàn toàn tự do ấy lại là thông lệ.

V́ thế, nói chung, sự tự do hoàn toàn trong hôn nhân chỉ có thể được thiết lập; khi việc xóa bỏ nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, và các quan hệ sở hữu do nó tạo ra, đă thủ tiêu mọi toan tính kinh tế kèm theo nó; các toan tính đó hiện vẫn tạo ra ảnh hưởng lớn tới việc chọn bạn đời. Khi đó, ngoài t́nh cảm đối với nhau ra, th́ không có động lực nào khác dẫn đến hôn nhân cả.

Và v́ bản chất của t́nh yêu là đơn nhất, dù hiện nay th́ tính đơn nhất ấy chỉ được thừa nhận triệt để về phía người đàn bà thôi; nên hôn nhân v́ t́nh yêu, về bản chất, chính là hôn nhân cá thể rồi. Ta đă thấy Bachofen đúng đắn đến thế nào, khi ông coi bước tiến từ chế độ quần hôn lên hôn nhân đối ngẫu do phụ nữ thực hiện là chính. Chỉ có bước tiến từ hôn nhân đối ngẫu lên hôn nhân cá thể là nhờ công của đàn ông; và cốt lơi của nó, về mặt lịch sử, là hạ thấp địa vị của đàn bà và giúp đàn ông dễ ngoại t́nh hơn. Nếu các tính toán kinh tế, vốn vẫn buộc phụ nữ - v́ lo cho đời sống của ḿnh, hơn nữa là của con cái ḿnh - phải chịu đựng thói quen ngoại t́nh của chồng, mà cũng biến mất; th́ theo kinh nghiệm trước đây, sự b́nh đẳng của phụ nữ - do t́nh h́nh trên mà có - sẽ thúc đẩy chế độ hôn nhân cá thể thực sự đối với đàn ông, ở mức độ vô cùng lớn hơn so với việc thúc đẩy chế độ nhiều chồng.

Nhưng cái chắc chắn sẽ biến mất khỏi chế độ hôn nhân cá thể, chính là những đặc trưng, do các quan hệ sở hữu đă in lên nó từ khi nó ra đời; một là sự thống trị của đàn ông, hai là sự bất khả li dị. Sự thống trị của đàn ông trong hôn nhân là kết quả của sự thống trị về kinh tế của họ, và sẽ tiêu tan cùng với sự thống trị về kinh tế ấy. Sự bất khả li dị của hôn nhân một phần v́ cái điều kiện kinh tế, mà chế độ hôn nhân cá thể đă phát sinh từ đó; phần khác v́ truyền thống, có từ thời mà người ta chưa hiểu hết mối liên hệ giữa điều kiện kinh tế nói trên với chế độ hôn nhân cá thể, rồi cường điệu hóa mối liên hệ ấy dưới h́nh thức tôn giáo. Giờ đây, chính sự bất khả li dị đó cũng đă bị chọc thủng ở hàng ngh́n chỗ. Nếu chỉ có hôn nhân dựa trên cơ sở t́nh yêu là hợp đạo đức; th́ cũng chỉ có hôn nhân, mà trong đó t́nh yêu c̣n được duy tŕ, mới là hợp đạo đức. Nhưng t́nh yêu nam nữ lại tùy từng người, đặc biệt với đàn ông, mà giữ được lâu hay chóng; và nếu t́nh yêu ấy đă không c̣n, hay đă bị thay thế bởi một h́nh yêu mới; th́ chia tay sẽ có lợi cho cả hai bên, cũng như cho xă hội. Chỉ cần tránh việc phải sa lầy vô ích vào các vụ kiện cáo li dị thôi.

Giờ đây, những ǵ ta có thể đoán được về việc các quan hệ tính giao sẽ diễn ra như thế nào, khi mà nền sản xuất tư bản chủ nghĩa sắp bị xóa bỏ, vẫn mang tính phủ định là chủ yếu; tức là hầu như chỉ nói về những cái sẽ mất đi. Vậy những cái mới nào sẽ thế vào đó? Câu hỏi đó sẽ được trả lời, khi một thế hệ mới đă phát triển: một thế hệ đàn ông, trong suốt đời ḿnh, không bao giờ biết tới việc dùng tiền - hay bất ḱ một công cụ quyền lực xă hội nào khác - để mua người đàn bà; và một thế hệ đàn bà không bao giờ biết tới việc hiến thân cho người đàn ông v́ bất ḱ lí do nào ngoài t́nh yêu thực sự, cũng như việc từ chối làm điều đó với người yêu v́ lo sợ những hậu quả về kinh tế của nó. Khi những con người đó xuất hiện, họ sẽ hầu như chẳng để ư tới những điều, mà con người hiện nay cho là họ phải làm; họ sẽ tạo nên thông lệ và thực tiễn của riêng ḿnh, tương ứng với đó là công luận của riêng ḿnh, để phán xét hành vi của mỗi cá nhân. Chỉ có thể trả lời đến thế thôi.]

Nhưng hăy quay lại với Morgan, ta đă rời khá xa khỏi ông rồi. Việc nghiên cứu về mặt lịch sử, đối với những thiết chế xă hội phát sinh trong thời văn minh, là vượt quá khuôn khổ cuốn sách của ông. V́ thế, ông chỉ nói rất ngắn về việc chế độ hôn nhân cá thể sẽ trở nên thế nào, trong thời văn minh. Morgan cũng coi sự phát triển hơn nữa của gia đ́nh cá thể là một bước tiến, để đi tới sự hoàn toàn b́nh đẳng giữa hai giới; dù ông không coi là mục tiêu đó đă đạt được. Nhưng ông cũng nói:

“Một khi thừa nhận sự thật là gia đ́nh đă trải qua bốn h́nh thức nối tiếp nhau, và hiện đang ở h́nh thức thứ năm, th́ một vấn đề sẽ xuất hiện: h́nh thức hiện nay đó có tồn tại lâu dài trong tương lai không? Câu trả lời duy nhất có thể được đưa ra là: nó phải phát triển và thay đổi, cùng với sự phát triển và thay đổi của xă hội, hệt như trong quá khứ. Là sản vật của một chế độ xă hội, nó sẽ phản ánh sự văn minh của chế độ xă hội đó. V́ gia đ́nh cá thể đă tiến bộ rất nhiều ngay từ buổi đầu của thời văn minh, và cũng tiến bộ rất rơ rệt ở thời hiện đại; nên ít nhất có thể cho là nó c̣n tiếp tục tiến bộ, tới khi đạt đến sự b́nh đẳng giữa nam và nữ. Nếu trong tương lai xa xôi về sau, gia đ́nh cá thể không đap ứng được những đ̣i hỏi của xă hội, th́ cũng không thể đoán được h́nh thức gia đ́nh tiếp sau nó sẽ có tính chất như thế nào”1


Chú thích của Engels

1* Bachofen đă chứng minh là ông ít hiểu phát hiện (đúng ra là dự đoán) của ḿnh đến thế nào, khi dùng từ “tạp hôn” (hetaerism) để gọi trạng thái nguyên thủy ấy. Người Hi Lạp dùng từ đó để chỉ quan hệ (tính giao) giữa đàn ông - đă hoặc chưa có vợ (trong chế độ hôn nhân cá thể) - với đàn bà chưa chồng. Nó luôn giả định là có một h́nh thức hôn nhân xác định, c̣n sự “tạp hôn” diễn ra bên ngoài khuôn khổ của h́nh thức đó; nó bao hàm cả việc măi dâm, hay ít nhất là khả năng măi dâm. Từ đó chưa bao giờ được dùng theo nghĩa nào khác, tôi và Morgan cũng chỉ dùng nó với nghĩa đó. Bachofen luôn đưa những điều thần bí khác thường nhất vào trong các phát kiến hết sức quan trọng của ḿnh, chính v́ cái quan điểm ḱ dị của ông rằng: sự phát triển lịch sử của quan hệ giữa đàn ông và đàn bà có nguồn gốc từ các quan niệm tôn giáo, chứ không phải từ điều kiện sinh hoạt thực tế của con người thời đó.

2* Trong một lá thư viết vào mùa xuân 1882, bằng những lời kịch liệt nhất, Marx đă phản ứng về việc xuyên tạc thời nguyên thủy trong vở nhạc kịch “Chiếc nhẫn của người Nibelung” của Richard Wagner: “Có bao giờ người ta nghe nói anh trai ôm em gái như ôm vợ ḿnh không?”. Đối với Wagner và những “thần dâm đăng” của ông ta, những kẻ muốn lấy một chút loạn luân (theo nghĩa hiện nay) để “thêm mắm thêm muối” cho chuyện t́nh ái của ḿnh, Marx đă trả lời: “Ở các thời nguyên thủy, chị em gái là vợ, và khi đó như vậy là hợp với đạo đức.

[Một người bạn Pháp của tôi, vốn rất hâm mộ Wagner, đă không đồng ư với chú thích trên. Ông nhận xét: trong tập “Edda cổ”7, được Wagner lấy làm cơ sở, Loki đă mắng Freya: “Mày đă ôm hôn anh ruột mày trước các vị thần” (phần “Ægisdrekka”8). Ông ta cho là hôn nhân giữa anh chị em với nhau đă bị cấm ngay từ khi đó. Nhưng “Ægisdrekka” biểu hiện một thời ḱ mà ḷng tin vào các thần thoại cổ đă mất hẳn rồi; do đó câu ấy chỉ là sự châm biếm nhằm vào các thần, theo kiểu Lucian xứ Samosata mà thôi. V́ thế, nếu Loki, cũng như Mephisto, đă mắng Freya như thế; th́ điều đó đúng ra phải là chống lại Wagner. Loki, sau đó vài câu thơ, cũng nói với Njörd: “Với em gái của ḿnh, mày đă sinh ra đứa con trai”. Thực ra Njörd là người Vanir chứ không phải Æsir9, y từng nói trong “Ynglinga Saga” rằng hôn nhân giữa anh chị em rất thường thấy ở người Vanir, nhưng lại không có ở người Æsir. Điều này có lẽ cho thấy người Vanir là các thần cổ hơn người Æsir. Ít ra th́ việc Njörd có mặt trong “Ægisdrekka” vẫn chứng tỏ là ở thời ḱ thần thoại Bắc Âu ra đời, th́ hôn nhân giữa anh chị em, ít ra là ở các thần, vẫn chưa gây ra bất ḱ sự ghê tởm nào. Nếu muốn bảo vệ Wagner, th́ nên trích dẫn Goethe hơn là Edda, v́ Goethe (trong khúc ca “Vị thần và Vũ nữ”) cũng mắc sai lầm tương tự, khi coi nghĩa vụ hiến thân có tính tôn giáo của phụ nữ là giống với nạn măi dâm hiện đại.]

3* Không nghi ngờ ǵ nữa, các vết tích của quan hệ tính giao không hạn chế - mà Bachofen cho là ḿnh đă t́m ra, ông ta gọi nó là “thụ thai tội lỗi” (Sumpfzeugung) - dẫn ta trở về chế độ quần hôn. “Nếu Bachofen coi các cuộc hôn nhân punalua đó là “phi pháp”; th́ người thời đó sẽ coi hầu hết các cuộc hôn nhân ngày nay giữa anh chị em họ - gần hay xa, bên nội hay bên ngoại - đều là loạn luân, v́ người ấy coi nó cũng giống như các cuộc hôn nhân giữa anh chị em cùng huyết tộc” (Marx).


Chú thích của người dịch

1 "Xă hội Cổ đại".

2 Ch.J.M. Letourneau: "L'evolution du marriage et de la famille"; Paris, 1888.

3 Đây là một nhóm thuộc bộ Linh trưởng, theo cách phân chia trước kia.

4 E.A. Westermarck: "The history of human marriage"; London, 1891.

5 A.V. Espinas: "Des sociétés animales"; Paris, 1877.

6 H.H. Bancroft: "The Native Races of the Pacific States of North America", t. I-V; New York, 1875

7 Có tên gọi khác là "Poetic Edda".

8 Có tên gọi khác là "Lokasenna".

9 Vanir và Æsir là hai bộ lạc thần trong thần thoại Bắc Âu.

10 Ở bản in năm 1884, đoạn "chế độ quần hôn" được ghi là "gia đ́nh punalua".

11 J.F. Watson & J.W. Kaye: "The People of India"; 1868.

12 Ở bản in năm 1884, đoạn "họ chỉ có một h́nh thức quần hôn thô sơ hơn" được ghi là "tổ chức của họ là rất cá biệt, đến nỗi ta chẳng cần chú ư đến làm ǵ".

13 "quyền hưởng đêm đầu tiên".

14 S. Sugenheim: "Geschichte der Aufhebung der Leibeigenschaft und Hörigkeit in Europa bis um die Mitte des neunzehnten Jahrhunderts"

15 Ở bản in năm 1884, đoạn "sở hữu riêng rẽ" được ghi là "sở hữu tư nhân".

16 Ở bản in năm 1884, đoạn "sở hữu của gia đ́nh" được ghi là "sở hữu riêng".

17 M.M. Kovalevsky: "Tableau des origines et de l’evolution de la famille et de la propriete"; Stockholm, 1890

18 Từ này tương ứng với từ "family" trong tiếng Anh.

19 Tiếng Nga là "вервь".

20 A. Heusler: "Institutionen des Deutschen Privatrechts"; Leipzig: Duncker & Humblot, 1885–1886.

21 Điều 230 Code Civil (Luật Dân sự), Napoleon I ban hành năm 1804.

22 Ở bản in năm 1884, đoạn "ta thấy phụ nữ bị rẻ rúng bởi sự thống trị của đàn ông và bởi sự cạnh tranh của nữ nô lệ" được ghi là "ta thấy phụ nữ ở trong t́nh trạng hầu như cấm cung, để đảm bảo tính xác thực về cha của những đứa trẻ". Đoạn sau đó hầu như được Engels viết mới cho bản in năm 1891, trừ vài câu có sẵn ở bản in năm 1884.

23 Aeschylus: "Oresteia".

24 Aristophanes: "Thesmophoriazusae".

25 Euripides: "Orestes".

26 Ở bản in năm 1884, đoạn "các điều kiện kinh tế" được ghi là "các điều kiện xă hội".

27 Bản thảo đó sau này được in, đó chính là cuốn "Hệ tư tưởng Đức".

28 Ở bản in năm 1884, sau đoạn "tiểu thuyết Đức" có ghi thêm "và Thụy Điển".

29 Ch. Fourier: "Théorie de l’Unité Universelle"; Paris, 1841-45, t. III, tr. 120.

30 Tiếng Anh theo đúng nguyên bản, có nghĩa là "từ pháp luật đến khế ước".

31 Tiếng Pháp theo đúng nguyên bản. Ở đây Engels chơi chữ: "droit de l’homme" là "quyền của con người", cũng có nghĩa là "quyền của đàn ông"; c̣n "droit de la femme" là "quyền của đàn bà".


[Chương trước]   [Mục lục]   [Chương sau]