K. Marx - F. Engels
Nguồn gốc của gia đ́nh

V

SỰ H̀NH THÀNH NHÀ NƯỚC ATHENS

Nhà nước đă phát triển như thế nào; trong sự phát triển đó, các cơ quan của chế độ thị tộc đă một phần được chuyển hóa, phần khác bị dẹp qua một bên bằng những cơ quan mới được thêm vào, rồi hoàn toàn bị thay thế bằng những cơ quan quyền lực thật sự của Nhà nước như thế nào; trong khi đó “nhân dân vũ trang” thực sự, được tổ chức để tự vệ bằng lực lượng của chính thị tộc, bào tộc, bộ lạc ḿnh, đă bị thay bằng “quyền lực công cộng” vũ trang, phục vụ các cơ quan Nhà nước, do đó mà cũng có thể được dùng để chống lại nhân dân - tất cả những điều đó, ít ra là trong giai đoạn đầu tiên của nó, không thể nghiên cứu ở chỗ nào tốt hơn Athens thời cổ. Những thay đổi về h́nh thức đă được Morgan phác họa rồi, c̣n nội dung và nguyên nhân kinh tế của chúng th́ tôi phải bổ sung rất nhiều.

Ở thời đại anh hùng, bốn bộ lạc Athens vẫn sống ở miền Attica, trên những lănh thổ riêng rẽ; ngay cả mười hai bào tộc của các bộ lạc đó h́nh như cũng có nơi cư trú riêng, trong mười hai thành thị của Cecrops. Thể chế th́ vẫn như ở thời đại anh hùng: đại hội nhân dân, hội đồng nhân dân, basileus. Khi bắt đầu có lịch sử thành văn th́ ta thấy đất đai đă được phân chia và trở thành sở hữu tư nhân, việc này khớp với nền sản xuất hàng hóa đă tương đối phát triển, và với sự mua bán hàng hóa tương ứng với nền sản xuất ấy, vào cuối giai đoạn cao của thời dă man. Ngoài ngũ cốc th́ rượu vang và dầu thực vật đă được sản xuất, giao thương trên biển Aegea đă tuột khỏi tay người Phoenicia và rơi vào tay người Athens. Do mua bán ruộng đất, và sự phân công lao động ngày càng phát triển giữa nông nghiệp với thủ công nghiệp, thương nghiệp, và hàng hải, nên tất yếu là thành viên của những thị tộc, bào tộc và bộ lạc khác nhau đă mau chóng sống lẫn vào nhau; trên lănh thổ của bào tộc và bộ lạc đă có những người khác đến ở, họ tuy cũng là đồng bào nhưng không thuộc về các tập đoàn nói trên, do đó trở thành kẻ lạ ở nơi họ sống. V́ trong thời b́nh, mỗi bào tộc và bộ lạc đều tự quản lí công việc của ḿnh, không nhờ tới hội đồng nhân dân hay basileus của Athens; nhưng những ai không thuộc bào tộc hay bộ lạc đó, th́ đương nhiên không thể tham gia việc quản lí ấy, kể cả nếu họ có sống trên lănh thổ của tập đoàn nói trên.

Hoạt động vốn trơn tru của các cơ quan thuộc chế độ thị tộc, do đó, đă bị rối loạn; đến nỗi ngay từ thời đại anh hùng, đă cần có các biện pháp cứu văn. Qui chế được cho là do Theseus thảo ra đă được thi hành. Thay đổi chủ yếu chính là việc lập ra một cơ quan quản lí trung ương ở Athens - tức là một phần công việc xưa nay được các bộ lạc tự quản lí, giờ đây được tuyên bố là công việc chung, và được giao cho một hội đồng chung đóng ở Athens. Với bước đi đó, người Athens đă tiến xa hơn bất ḱ dân bản xứ châu Mĩ nào: thay v́ vài bộ lạc láng giềng hợp thành một liên minh đơn giản, họ đă hợp thành một bộ tộc duy nhất. Đó cũng là bước đầu tiên làm suy yếu chế độ thị tộc, v́ nó dẫn tới việc sau này sẽ thu nhận làm công dân cho cả những người không thuộc về bất ḱ bộ lạc nào ở miền Attica, những người đă và vẫn đang hoàn toàn ở ngoài tổ chức thị tộc Athens. Với qui chế thứ hai - cũng được coi là do Theseus lập ra - th́ toàn bộ nhân dân Athens, không phân biệt thị tộc, bào tộc, bộ lạc, đều được chia thành ba giai cấp: eupatridai (quí tộc), geomoroi (nông dân), và demiourgoi (thợ thủ công); và quyền giữ các chức vụ công cộng th́ được dành riêng cho quí tộc. Sự phân chia này vẫn chưa có hiệu quả ǵ, ngoài việc dành cho quí tộc cái độc quyền nói trên; v́ nó không qui định sự phân biệt pháp lí nào khác giữa các giai cấp1. Nhưng nó vẫn là quan trọng, v́ đă làm lộ ra những yếu tố xă hội mới đang phát triển mà không ai để ư. Nó cho thấy rằng: cái tập quán giao các chức vụ của thị tộc cho một số gia đ́nh nhất định, đă phát triển thành cái quyền nắm giữ chức vụ gần như không thể bác bỏ của các gia đ́nh đó; những gia đ́nh này - nhờ giàu có mà trở nên có thế lực - đă bắt đầu h́nh thành một giai cấp tách riêng khỏi thị tộc, một giai cấp có đặc quyền, và Nhà nước mới h́nh thành đă thừa nhận cái tham vọng ấy. Hơn nữa, nó cho thấy sự phân công lao động giữa nông dân và thợ thủ công đă đủ vững chắc để thách thức sự phân chia cổ thành thị tộc và bộ lạc. Cuối cùng, nó tuyên bố mối mâu thuẫn không thể ḥa giải được giữa xă hội thị tộc và Nhà nước; mưu toan đầu tiên nhằm thành lập Nhà nước cũng bao hàm việc phá vỡ thị tộc, bằng cách chia các thành viên của nó thành loại có và không có đặc quyền, hơn nữa c̣n chia loại không có đặc quyền thành hai giai cấp tùy theo dạng lao động của họ, do đó mà đối lập họ với nhau.

Lịch sử chính trị sau này của Athens, cho tới thời Solon, th́ người ta biết không đầy đủ. Chức vụ basileus đă không được dùng đến nữa; địa vị đầu năo trong Nhà nước bị các trưởng thị tộc, vốn được bầu ra từ giới quí tộc, chiếm lấy. Thế lực của quí tộc ngày càng tăng, đến khoảng năm 600 trước Công nguyên th́ đă trở thành không thể chịu nổi. Phương tiện chủ yếu để đàn áp sự tự do của nhân dân là tiền và tệ cho vay nặng lăi. Nơi ở chính của quí tộc là trong và xung quanh Athens; ở đó, thương mại trên biển - và nghề cướp biển mà người ta vẫn làm khi có dịp - đă làm giàu cho quí tộc, và tập trung của cải - dưới dạng tiền - vào tay chúng. Từ đây, nền kinh tế tiền tệ đang phát triển đă thâm nhập, như một chất acid ăn ṃn, vào lối sống cổ truyền của các công xă nông thôn, vốn dựa trên cơ sở nền kinh tế tự nhiên. Chế độ thị tộc hoàn toàn không thể dung ḥa được với nền kinh tế tiền tệ; sự phá sản của tiểu nông ở miền Attica ăn khớp với sự suy yếu của các quan hệ thị tộc cũ, vốn đang bảo vệ họ. Quan hệ nợ nần và cầm cố ruộng đất (v́ người Athens cũng đă nghĩ ra việc cho vay thế chấp rồi) không kiêng ǵ thị tộc hay bào tộc; mà chế độ thị tộc cũ th́ không biết tới tiền, hay tiền cho vay, hay việc nợ tiền. Sự thống trị về tiền tệ ngày càng mở rộng của quí tộc đă tạo ra những tập quán pháp luật mới để bảo vệ chủ nợ chống lại con nợ, và thừa nhận sự bóc lột của kẻ có tiền đối với người tiểu nông. Đồng ruộng ở miền Attica đều tua tủa những cột đá thế chấp, trên đó ghi là miếng đất đă đem cầm cố cho ai, để lấy bao nhiêu tiền. Những ruộng không có cột nào th́ hầu hết là đă được bán đi v́ không trả được tiền lăi hay tiền cho vay, và trở thành sở hữu của tên quí tộc cho vay lăi; người nông dân có thể cho là ḿnh vẫn c̣n may, nếu anh ta vẫn được cho phép lĩnh canh trên ruộng đó và sống bằng 1/6 sản phẩm lao động của ḿnh, c̣n 5/6 kia th́ nộp cho chủ mới dưới h́nh thức tiền thuê ruộng. Chưa hết. Nếu tiền bán ruộng không đủ trả nợ, hoặc khi vay nợ lại không có ǵ thế chấp cả; th́ con nợ phải bán con cái ḿnh ra nước ngoài làm nô lệ, để có tiền trả nợ. Cha mang con đi bán - trái ngọt đầu tiên của chế độ phụ quyền và hôn nhân cá thể là nó đấy! Và nếu kẻ hút máu kia chưa thỏa măn, th́ y có thể bán chính con nợ của ḿnh làm nô lệ. Buổi b́nh minh tươi sáng của thời văn minh ở dân Athens là vậy đấy.

Trước kia, khi những điều kiện sinh hoạt của nhân dân c̣n phù hợp với chế độ thị tộc, th́ không thể có một biến động như vậy; giờ biến động đó đă xảy ra, và không ai biết v́ sao lại thế. Chúng ta hăy quay lại một chút với người Iroquois; ở họ th́ cái t́nh trạng mà người Athens đang phải đương đầu - dù có thể nói là không phải do họ chủ ư gây nên và chắc chắn là trái với ư muốn của họ - là không thể h́nh dung ra được. Phương thức sản xuất các tư liệu sinh hoạt của người Iroquois, vốn không thay đổi từ năm này qua năm khác, không bao giờ có thể đẻ ra những xung đột như thế - những xung đột h́nh như xuất hiện từ bên ngoài và người Athens buộc phải gánh chịu - cũng như không bao giờ có thể gây ra mối mâu thuẫn giữa giàu và nghèo, giữa kẻ bóc lột và người bị bóc lột. Người Iroquois c̣n xa mới làm chủ được thiên nhiên, nhưng trong những giới hạn mà thiên nhiên đặt ra, th́ họ đă làm chủ được nền sản xuất của ḿnh. Không kể đến những vụ mùa thất bát trong các mảnh vườn nhỏ, sự cạn kiệt nguồn cá dưới sông hồ hay thú săn trên rừng, th́ với phương thức sinh hoạt của ḿnh, họ đă biết trước là có thể trông chờ vào cái ǵ. Phương thức đó bảo đảm tư liệu sinh hoạt, lúc th́ nghèo nàn, lúc th́ phong phú; nhưng nó không thể nào đưa tới những cuộc đảo lộn xă hội mà người ta không muốn, hay việc phá vỡ các quan hệ thị tộc, và sự phân chia các thành viên của thị tộc và bộ lạc thành các giai cấp đối kháng. Sản xuất được tiến hành trong một phạm vi hết sức hạn chế, nhưng người sản xuất th́ làm chủ sản phẩm của họ. Đó là ưu điểm to lớn của nền sản xuất ở thời dă man, nó đă mất đi khi thời văn minh xuất hiện; giành lại ưu điểm đó sẽ là nhiệm vụ của các thế hệ sau, nhưng trên cơ sở sự thống trị mạnh mẽ hiện nay của con người với giới tự nhiên, và sự liên hợp tự do mà ngày nay đă có thể thực hiện.

Ở người Hi Lạp th́ không như vậy. Sự xuất hiện của chế độ tư hữu súc vật và xa xỉ phẩm đă dẫn tới sự trao đổi giữa các cá nhân với nhau, rồi tới việc biến sản phẩm thành hàng hóa. Và chính điều đó là mầm mống của toàn bộ cuộc biến động sau này. Một khi người sản xuất không trực tiếp tiêu dùng sản phẩm của ḿnh, mà chuyển cho người khác bằng cách trao đổi, th́ họ không làm chủ được sản phẩm ấy nữa. Họ không biết được sau này nó sẽ ra sao; một lúc nào đó, có thể nó sẽ được dùng để chống lại người sản xuất, để bóc lột và áp bức anh ta. V́ vậy, không xă hội nào có thể làm chủ lâu dài được nền sản xuất của ḿnh, và kiểm soát được các hậu quả xă hội của nền sản xuất đó, trừ khi nó thủ tiêu sự trao đổi giữa các cá nhân với nhau.

Khi đă có sự trao đổi giữa các cá nhân với nhau, và khi sản phẩm được biến thành hàng hóa, th́ nó liền mau chóng thể hiện sự chi phối của ḿnh lên người sản xuất như thế nào; người Athens vẫn chưa nhận thức được điều đó. Khi nền sản xuất hàng hóa xuất hiện, th́ các cá nhân cũng bắt đầu canh tác trên ruộng đất của riêng ḿnh, điều đó lại mau chóng dẫn tới việc tư hữu ruộng đất. Tiếp theo là tiền, thứ hàng hóa phổ biến có thể trao đổi với mọi hàng hóa khác. Nhưng khi phát minh ra tiền, con người không nghĩ là họ lại phát minh ra một quyền lực xă hội mới, một quyền lực phổ biến, mà cả xă hội đều phải cúi đầu trước nó. Và chính quyền lực mới này - đột nhiên xuất hiện trên đời, nằm ngoài ư muốn và hiểu biết của kẻ sáng tạo ra nó - giờ đây đă cho người Athens nếm trải sự thống trị của ḿnh, với tất cả sự bạo liệt của thời thanh xuân của nó.

Bây giờ th́ làm được ǵ đây? Chế độ thị tộc cổ không chỉ bất lực trước cuộc tiến quân thắng lợi của tiền, mà c̣n không thể t́m thấy chỗ nào trong cơ cấu của ḿnh cho những thứ như tiền, chủ nợ, con nợ, xiết nợ. Nhưng thế lực xă hội mới đă tồn tại rồi; và những ư muốn hay nguyện vọng chân thành về sự trở lại của những ngày xưa tốt đẹp, đều không bài trừ được tiền và tệ cho vay nặng lăi. Hơn nữa, chế độ thị tộc c̣n bị chọc thủng ở một loạt chỗ nhỏ khác. Ở toàn miền Attica, và đặc biệt ở Athens, qua từng thế hệ, thành viên của các thị tộc và bào tộc khác nhau lại càng sống lẫn vào nhau; dù rằng khi đó một người Athens chỉ được phép bán ruộng đất ra ngoài thị tộc của ḿnh, chứ không được bán nhà của ḿnh. Sự phân công lao động giữa các ngành sản xuất khác nhau - nông nghiệp, thủ công nghiệp (riêng ngành này lại có thêm vô số sự phân chia), thương nghiệp, hàng hải, v.v. - ngày càng phát triển, cùng với mỗi bước tiến của công nghiệp và buôn bán; dân cư lúc này được chia theo nghề nghiệp thành các tập đoàn khá cố định, mỗi tập đoàn lại có các lợi ích chung mới; khi thị tộc và bào tộc không giải quyết được, th́ cần có các chức vụ mới để phục vụ lợi ích đó. Số nô lệ tăng nhanh, và ngay từ thời đó đă vượt xa số dân Athens tự do; mà chế độ thị tộc cổ th́ ban đầu không hề biết đến chế độ nô lệ, v́ thế cũng không có phương tiện để quản lí số người không tự do rất lớn đó. Sau cùng, thương mại đă đưa nhiều người nước ngoài đến Athens, v́ ở đây họ dễ kiếm tiền hơn; dưới chế độ cũ th́ họ không có quyền ǵ và không được bảo vệ, và dù được tiếp đón với tinh thần khoan dung cổ truyền, họ vẫn là một phần tử xa lạ và gây phiền toái trong nhân dân.

Tóm lại, chế độ thị tộc đă đến hồi kết. Xă hội ngày càng vượt khỏi phạm vi của nó; ngay cả những tệ nạn xấu xa nhất đă lan tràn trước mắt nó, mà nó không đủ sức xóa bỏ hay kiểm soát. Nhưng cùng lúc đó, Nhà nước đang lặng lẽ phát triển. Những tập đoàn mới, được h́nh thành nhờ phân công lao động - lúc đầu là giữa thành thị và nông thôn, sau là giữa các ngành lao động khác nhau ở thành thị - đă lập nên các cơ quan mới để bảo vệ lợi ích của ḿnh, đủ loại chức vụ đă được đặt ra. Trên hết, Nhà nước trẻ tuổi cần có lực lượng của riêng ḿnh - với trường hợp của người Athens, vốn chuyên đi biển, th́ trước hết chỉ có thể là lực lượng hải quân - để tiến hành các cuộc chiến nhỏ và bảo vệ thuyền buôn. Không biết vào lúc nào trước thời Solon, các naukraria - tức là tiểu khu - đă được lập ra, mỗi bộ lạc có mười hai tiểu khu như thế; mỗi naukraria phải cung cấp một chiến thuyền cùng với thủy thủ và trang bị, ngoài ra c̣n đóng góp hai kị sĩ. Thiết chế này đă đánh vào tổ chức thị tộc từ hai mặt. Một là, nó tạo ra một quyền lực công cộng, không đồng nhất một cách giản đơn với toàn thể nhân dân vũ trang nữa; hai là, v́ các mục đích công cộng, lần đầu tiên nó đă chia nhân dân theo khu vực cư trú, chứ không theo tập đoàn thân tộc. Sau đây, ta sẽ thấy ư nghĩa của việc đó.

Chế độ thị tộc đă không thể giúp đỡ nhân dân bị bóc lột, nên họ chỉ có thể trông cậy vào Nhà nước mới ra đời. Và Nhà nước đă thật sự giúp đỡ họ bằng thể chế mà Solon đưa ra, do đó cũng làm ḿnh mạnh lên bằng cách làm tổn hại đến chế độ cũ. Solon - ở đây, cuộc cải cách của ông ta được thực hiện như thế nào, vào khoảng năm 594 trước Công nguyên; cái đó không quan trọng đối với chúng ta - đă mở ra một loạt những cái gọi là cách mạng chính trị, bằng cách tấn công vào quyền sở hữu. Mọi cuộc cách mạng từ trước đến nay đều nhằm bảo vệ loại sở hữu này chống lại loại sở hữu kia, nó không thể chở che cái này mà không làm hại tới cái khác. Trong Đại Cách mạng Pháp, sở hữu phong kiến bị hi sinh để cứu lấy sở hữu tư sản; với cuộc cách mạng của Solon, sở hữu của chủ nợ phải chịu thiệt để làm lợi cho sở hữu của con nợ. Các món nợ bị tuyên bố xóa bỏ một cách đơn giản. Chúng ta không biết các chi tiết chính xác, nhưng Solon, trong các bài thơ của ḿnh, đă khoe rằng: ông đă làm các cột đá thế chấp biến mất khỏi đồng ruộng, và hồi hương những người phải trốn ra nước ngoài - hoặc bị bán ra nước ngoài làm nô lệ - v́ nợ nần. Việc này chỉ làm được bằng cách công khai xâm phạm vào quyền sở hữu. Và thật thế, tất cả những cái gọi là cách mạng chính trị, từ cái đầu tiên đến cái cuối cùng, đều được tiến hành để bảo vệ một loại sở hữu; bằng cách tịch thu, c̣n gọi là ăn cắp, một loại sở hữu khác. Sự thật là suốt 2500 năm nay, chế độ tư hữu chỉ có thể được bảo vệ bằng cách xâm phạm vào quyền sở hữu.

Nhưng lúc này vấn đề là bảo vệ người Athens tự do khỏi bị nô dịch như thế một lần nữa. Bước đầu tiên là đưa ra các biện pháp chung, tỉ như cấm kí kết những giấy nợ lấy bản thân con nợ để thế chấp. Thứ nữa, để ít ra là kiểm soát được phần nào ḷng tham không đáy của bọn quí tộc với ruộng đất của nông dân, mức tối đa về ruộng đất mà một cá nhân được phép tư hữu cũng được định ra. Tiếp đó là những thay đổi về thể chế, mà đối với chúng ta th́ những điều sau là quan trọng nhất:

Hội đồng được tăng lên bốn trăm thành viên, mỗi bộ lạc là một trăm; vậy ở đây bộ lạc vẫn là cơ sở. Nhưng đó là mặt duy nhất mà Nhà nước mới c̣n chút ít liên kết với chế độ cũ. C̣n th́ Solon chia công dân thành bốn giai cấp, căn cứ theo số ruộng đất sở hữu và số hoa lợi thu được: 500, 300 và 150 medimnus ngũ cốc (1 medimnus là khoảng 41 lit) là mức thu hoạch tối thiểu với ba giai cấp trên, ai có ít hơn hoặc không có ǵ th́ xếp xuống giai cấp thứ tư. Mọi chức vụ đều do ba giai cấp trên đảm nhiệm, và các chức vụ cao nhất th́ chỉ dành cho giai cấp trên cùng. Giai cấp thứ tư chỉ có quyền phát biểu và bầu cử trong đại hội nhân dân; nhưng chính đại hội này là nơi mà các viên chức được bầu ra, là nơi họ phải báo cáo về công việc của ḿnh, là nơi mà mọi luật lệ được đặt ra; và giai cấp thứ tư chiếm đa số ở đó. Các đặc quyền quí tộc phần nào được phục hồi dưới h́nh thức các đặc quyền cho kẻ có của, nhưng nhân dân vẫn có quyền lực quyết định. Ngoài ra, bốn giai cấp này là cơ sở cho một tổ chức quân sự mới. Hai giai cấp đầu làm kị binh, giai cấp thứ ba sung vào bộ binh nặng, giai cấp thứ tư th́ làm bộ binh nhẹ, không có giáp trụ, hoặc làm hải quân, và có lẽ họ được trả công.

Vậy là một yếu tố hoàn toàn mới đă được đưa vào hiến pháp: tư hữu. Quyền lợi và nghĩa vụ của công dân đối với Nhà nước giờ được qui định theo số ruộng đất mà họ có; và khi các giai cấp hữu sản có thêm thế lực, th́ các tập đoàn thân tộc cổ càng mất đi sức mạnh; chế độ thị tộc lại chịu một thất bại mới.

Tuy nhiên, việc qui định quyền lợi chính trị dựa trên tài sản không phải là thiết chế tuyệt đối cần thiết cho sự tồn tại của Nhà nước. Dù nó đă đóng vai tṛ to lớn trong lịch sử lập pháp của các quốc gia, nhưng vẫn có rất nhiều Nhà nước, mà lại là các Nhà nước phát triển nhất, không cần đến nguyên lí ấy. Ở Athens, vai tṛ của nó cũng chỉ là nhất thời mà thôi; từ thời Aristides, mọi công dân đều có thể giữ các chức vụ.

Trong tám mươi năm sau, xă hội Athens dần định ra con đường mà nó sẽ phát triển theo trong những thế kỉ tới. Tệ cho vay nặng lăi dựa trên thế chấp ruộng đất, vốn rất thịnh hành trước thời Solon, đă bị ḱm hăm; cùng với đó là việc tập trung hóa quá mức về sở hữu ruộng đất. Thương nghiệp và thủ công nghiệp, trong đó có mĩ nghệ, vốn đă phát triển trên qui mô lớn do việc sử dụng nô lệ, nay trở thành các ngành lao động chính. Người Athens đă văn minh hơn. Thay v́ bóc lột đồng bào ḿnh theo kiểu tàn nhẫn trước kia, giờ họ chủ yếu bóc lột nô lệ và các khách hàng nước ngoài. Động sản, tức là tài sản dưới dạng tiền, nô lệ hay tàu thuyền, ngày càng tăng lên; nhưng nó không c̣n là một phương tiện đơn thuần được dùng để mua ruộng đất, như thời tŕ trệ trước kia, mà đă trở thành mục đích tự nó. Một mặt, thế lực cổ xưa của quí tộc đă gặp phải sự cạnh tranh thắng lợi từ phía giai cấp mới của các thương gia và nhà công nghiệp giàu có; mặt khác, những tàn dư cuối cùng, của chế độ thị tộc cũ, đă mất đi nền tảng của ḿnh. Các thị tộc, bào tộc, bộ lạc - với các thành viên sống phân tán trên khắp miền Attica và hoàn toàn lẫn lộn vào nhau - đă v́ vậy mà trở nên vô dụng, nếu xét tới vai tṛ là đoàn thể chính trị. Một số lớn công dân Athens không thuộc về thị tộc nào, đó là các kiều dân, họ vẫn được hưởng quyền công dân, nhưng không được thu nhận vào bất ḱ tổ chức thân tộc cổ nào; ngoài ra, c̣n có một số kiều dân nước ngoài không ngừng tăng lên, họ chỉ có quyền được bảo hộ2 mà thôi.

Trong lúc đó, cuộc đấu tranh giữa các phe vẫn tiếp diễn; quí tộc ra sức giành lại những đặc quyền cũ của ḿnh, và đă thắng trong một thời gian; tới khi cuộc cách mạng của Cleisthenes (năm 509 trước Công nguyên) lật đổ hẳn họ, nhưng đồng thời cũng lật đổ cả những tàn tích cuối cùng của chế độ thị tộc.

Trong hiến pháp mới của ḿnh, Cleisthenes đă bỏ qua bốn bộ lạc cổ với cơ sở là các thị tộc và bào tộc. Thay vào đó là một tổ chức hoàn toàn mới, dựa trên việc phân chia công dân thuần túy theo nơi cư trú, như cái từng được thử nghiệm trong các naukraria. Bây giờ, nơi ở là quyết định, chứ không phải tập đoàn thân tộc. Không phải nhân dân, mà chính địa phương được phân chia; về chính trị, nhân dân đă trở thành vật phụ thuộc thuần túy vào địa phương.

Toàn miền Attica được chia thành một trăm demos, tức là các khu công xă tự trị. Công dân sống trong mỗi demos (demotes) bầu ra thủ lĩnh (demarchos) và thủ quĩ của ḿnh, cùng với ba mươi thẩm phán xét xử các vụ kiện nhỏ. Họ cũng có đền thờ riêng, các anh hùng hay thần linh riêng; họ bầu ra các thầy tu lo việc tế lễ. Quyền lực tối cao ở mỗi demos là thuộc về đại hội demotes. Morgan nhận xét đúng đắn rằng đó là nguyên mẫu của công xă thành thị tự trị ở châu Mĩ sau này. Nhà nước hiện đại, ở giai đoạn phát triển cao nhất của nó, lại tiến tới cái đơn vị mà chính từ đó, Nhà nước mới h́nh thành ở Athens đă bắt đầu.

Cứ mười đơn vị (demos) đó hợp thành một bộ lạc, nhưng giờ nó được gọi là bộ lạc địa phương, để phân biệt với bộ lạc thân tộc cổ. Không chỉ là đoàn thể chính trị tự trị, nó c̣n là đơn vị quân sự; nó bầu ra phylarchos - thủ lĩnh quân sự - chỉ huy kị binh, taxiarchos chỉ huy bộ binh, strategos chỉ huy toàn bộ các lực lượng huy động được trong khu vực của bộ lạc. Bộ lạc c̣n cung cấp năm chiến thuyền kèm theo thủy thủ và thuyền trưởng, nhận một anh hùng Attica làm thần phù hộ, và đặt tên ḿnh theo tên anh hùng đó. Sau cùng, bộ lạc bầu năm mươi người vào hội đồng Athens.

Ở vị trí tối cao là Nhà nước Athens, được điều hành bởi một hội đồng gồm năm trăm đại biểu của mười bộ lạc, quản lí tối hậu Nhà nước này chính là đại hội nhân dân, ở đó mọi công dân Athens đều có quyền tham gia và biểu quyết; trưởng bộ lạc và các viên chức khác th́ nắm các ngành hành chính và tư pháp. Ở Athens không có viên chức tối cao nắm quyền hành pháp.

Với hiến pháp mới này, và việc thừa nhận quyền công dân cho một số rất lớn người, mà trước kia họ chỉ có quyền được bảo hộ - gồm một phần là dân nhập cư, phần khác là nô lệ được giải phóng - th́ các cơ quan của chế độ thị tộc đều bị gạt khỏi các công việc xă hội; chúng liền thoái hóa thành những hội tư nhân và đoàn thể tôn giáo. Nhưng ảnh hưởng đạo đức của thời ḱ thị tộc trước kia, cũng như lối tư duy truyền thống của nó, th́ vẫn tồn tại lâu dài, và chỉ mất đi từ từ thôi. Ta sẽ thấy điều đó ở một thể chế Nhà nước khác.

Ta đă thấy rằng đặc trưng chủ yếu của Nhà nước là sự tồn tại của một quyền lực công cộng, tách rời khỏi quần chúng nhân dân. Bấy giờ, Athens chỉ có một quân đội nhân dân, và một hạm đội do nhân dân trực tiếp cung ứng; quân đội và hạm đội này bảo vệ Athens chống lại ngoại xâm và quản lí nô lệ, lúc này nô lệ đă chiếm đại đa số trong dân cư. Đối với công dân, quyền lực công cộng lúc đầu chỉ tồn tại dưới h́nh thức lực lượng cảnh sát, một lực lượng cũng già cỗi như Nhà nước; v́ thế, những người Pháp chân chất hồi thế kỉ XVIII không nói “các dân tộc văn minh”, mà họ nói “các dân tộc đă được khai hóa” (nations policées3). Vậy là người Athens, cùng lúc với Nhà nước, đă lập ra lực lượng cảnh sát, một đội hiến binh thực sự; gồm những cung thủ vừa đi bộ vừa cưỡi ngựa, người ở miền Nam nước Đức và Thụy Sĩ gọi họ là Landjäger. Nhưng đội hiến binh này lại toàn là nô lệ. Người Athens tự do coi nghề cảnh sát là hèn hạ, đến nỗi họ thà để cho nô lệ có vũ trang bắt giữ, c̣n hơn là tự ḿnh đi làm cái việc đáng khinh ấy. Vậy là cái tinh thần thị tộc cổ xưa vẫn c̣n. Nhà nước không thể tồn tại mà không có cảnh sát, nhưng Nhà nước này vẫn c̣n non trẻ, và chưa tạo được uy tín tinh thần đủ để khiến cho một nghề - vốn bị các thành viên cũ của thị tộc coi là ô nhục - trở nên đáng kính trọng.

Nhà nước đó - giờ đă hoàn chỉnh trên các mặt chủ yếu - đă hết sức phù hợp với những điều kiện xă hội mới của người Athens, điều này được thể hiện qua sự tăng lên mau chóng về của cải, thương nghiệp, và công nghiệp. Đối kháng giai cấp - cơ sở của các thiết chế xă hội và chính trị - không c̣n là giữa quí tộc và b́nh dân, mà là giữa nô lệ và dân tự do, giữa kiều dân và công dân. Ở thời ḱ đỉnh cao của ḿnh, số công dân tự do của Athens - tính cả phụ nữ và trẻ em - là khoảng 90.000, ngoài ra có 365.000 nam nữ nô lệ; cùng với 45.000 kiều dân, gồm người nhập cư và nô lệ được giải phóng. Vậy là cứ mỗi nam công dân trưởng thành th́ có 18 nô lệ và hơn hai kiều dân. Số nô lệ đông như vậy là v́ có rất nhiều người cùng làm việc trong các công trường thủ công và các xưởng lớn, dưới sự giám sát của các giám thị. Nhưng cùng với sự phát triển của thương nghiệp và công nghiệp, th́ của cải cũng được tích lũy và tập trung vào tay một số ít người, và đa số công dân tự do đều bị bần cùng hóa. Họ chỉ có hai lựa chọn: hoặc là cạnh tranh với lao động của nô lệ bằng lao động của chính ḿnh, tức là làm các nghề thủ công, nhưng việc này bị coi là hèn kém và thô tục, cũng như không mang lại nhiều kết quả; hoặc là trở thành những người cùng khốn. Trong hoàn cảnh đó, tất nhiên là họ chọn cái thứ hai, và v́ chiếm đại đa số trong xă hội, nên họ đă đưa toàn bộ Nhà nước Athens đến chỗ sụp đổ. Sự sụp đổ này không phải do chế độ dân chủ gây ra, như bọn sử gia châu Âu - quen liếm gót đám vương công - vẫn quả quyết; mà do chế độ nô lệ gây ra, v́ nó đă làm cho lao động của công dân tự do bị cấm đoán.

Sự h́nh thành Nhà nước ở người Athens là ví dụ rất điển h́nh về sự h́nh thành Nhà nước nói chung; thứ nhất, v́ nó diễn ra một cách thuần túy, không có sự can thiệp của bạo lực từ bên ngoài hay bên trong (sự tiếm quyền trong thời gian ngắn của Pisistratus không để lại dấu vết ǵ cả); thứ hai, v́ nó cho thấy một h́nh thức rất cao của Nhà nước, là chế độ cộng ḥa dân chủ, đă trực tiếp phát sinh từ xă hội thị tộc; và cuối cùng, v́ ta biết khá đầy đủ các chi tiết cơ bản của nó.

Chú thích của người dịch

1 Ở bản in năm 1884, đoạn “v́ nó không qui định sự phân biệt pháp lí nào khác giữa các giai cấp” được ghi là “v́ hai giai cấp kia không có được đặc quyền nào”.

2 Đó là quyền thông qua một “người bảo hộ”, tức là một công dân Athens có đầy đủ quyền hạn, để kêu xin với các cơ quan cai trị.

3 Engels chơi chữ ở đây: “policé” nghĩa là “văn minh”, “đă được khai hóa”; c̣n “police” nghĩa là “cảnh sát”.

[Chương trước]   [Mục lục]   [Chương sau]

Thư viện | K. Marx - F. Engels