Geschreven: oktober 1964
Bron: La Gauche, nr. 40, 24 oktober 1964
Transcriptie/Vertaling: Valeer Vantyghem
Oorspronkelijke titel: La fin de Nikita Khrouchtchov
HTML en contact: Adrien Verlee, voor het Marxists Internet Archive
Laatste bewerking: 26 augustus 2009
| Verwant: • De 4de Internationale en de USSR • De politieke revolutie en contrarevolutie in de marxistische theorie • De korte zomer van Nikita Chroesjtsjov |
Na deze ‘gebeurtenis’ verkondigen de Sovjet specialisten, te zeggen dit slag journalisten dat het midden houdt tussen politieke waarnemers en kaartlegsters, hun gedetailleerde en categorische mening over de val van Chroesjtsjov. Het lijkt, wat ons betreft, veel eenvoudiger en heel wat simpeller om te erkennen, willen wij hiervoor een verklaring geven, om ons te beperken tot enkele veronderstellingen. Deze opsommen heeft dan ook de verdienste dat zo de belangrijkste factoren worden bijeengebracht die een invloed hebben gehad op het ontslag van de Sovjetleider. Het grote vraagteken ligt ongetwijfeld hier, welk gewicht hebben de diverse motieven, elk op zich, in de weegschaal geworpen? Enkel de toekomst kan hierin opheldering brengen.
Het lijdt geen twijfel dat Nikita Chroesjtsjov erin geslaagd was om in zijn land en erbuiten een aanzienlijk prestige verwerven. Hij werd algemeen erkend als de voornaamste bewerker van een politiek van ontspanning, waarvan men, heel zeker, uit opportunisme, de draagkracht heeft overschat en doelbewust de gevaren heeft ontkend. Maar toch blijft het een positief gegeven in de internationale politiek. Meer nog heeft Chroesjtsjov gestalte gegeven aan alle tegenstellingen, aan iedere aarzeling, maar ook aan alle verdiensten van de destalinisatie. Hierop komen we later terug. Hij heeft weten te breken met de dogmatische gestrengheid die ten prooi was aan de ergste gevallen van blind en willekeurig autoritarisme en het kenmerk was geweest van de politiek van Stalin. Dit is het resultaat, uiterst schematisch geschetst, van het eerste gedeelte van de loopbaan van Chroesjtsjov, als belangrijk leider van de Sovjet-Unie.
Toch begon na 1960 de curve van zijn succes te buigen. Op heel wat vlakken kende de Sovjet-Unie mislukkingen. Het officiële optimisme kon dit niet langer verbergen en nog minder oplossen. Als men de verovering van de ruimte buiten beschouwing laat, waar, tot heel recent nog, de USSR haar overwicht heeft aangetoond, dan is, de laatste jaren, de politiek van Chroesjtsjov uitgelopen op een indrukwekkende reeks mislukkingen en zelfs fiasco’s. Dit was zo op het gebied van de binnenlandse politiek, in het bijzonder de economische problemen, maar evenzo op het gebied van de ganse buitenlandse politiek. Dat alles liep uit op een crisis die waarschijnlijk voor het wereldcommunisme fataal zal zijn.
Op binnenlands vlak, zoals trouwens in heel wat opzichten op het buitenlands toneel, gaf de politiek van Chroesjtsjov blijk van initiatieven die soms gedurfd, maar meestal geïmproviseerd en onsamenhangend waren. In de landbouw, traditioneel het zwakke punt van de sovjeteconomie, wilde hij de achterstand ophalen. Een achterstand die de USSR had opgelopen in vergelijking met de vooruitgang die het had geboekt in de industrie, en gezien de aangroeiende behoeften. Hij stortte zich op de fameuze verovering van de braakgronden. Aangekondigd in daverende en plechtige verklaringen botste deze politiek op enkele natuurverschijnselen, zoals de erosie van de aarde. En daarop heeft de kunst van de redevoering nauwelijks vat. Chroesjtsjov liet dan dit stokpaardje varen en in de plaats kwam er een nieuwe politiek, gebaseerd op het intensief gebruik van chemische meststoffen. Dat was gepaard gegaan met enkele proefnemingen om de kolchozen te herstructureren en die min of meer goed waren geslaagd. Het heeft nochtans niet kunnen beletten dat Rusland, alsmede door de slechte weersomstandigheden (als men het zo mag zeggen ...), in 1963 een zeer ernstige voedselcrisis heeft gekend. Men heeft er zich enkel, kost wat kost, doorheen kunnen slaan door beroep te doen op toelevering van Amerikaans en Canadees graan. Een zware mislukking voor een man die erin geslaagd was zijn politiek te vereenzelvigen met welstand en voorspoed.
In de industrie, hoewel het resultaat er lang niet zo negatief was als in de landbouw, ontbrak het ook niet aan improvisatie en onsamenhangende maatregelen. Zo begon Chroesjtsjov in 1957 een nieuwe politiek van sterk doorgedreven decentralisatie. Doch op het einde van het jaar 1960 krabbelde hij terug, in 1963 riep hij een ‘Hoge Raad voor de Economie’ in het leven en greep terug naar de concentratie van de industrie. Dit was hem waarschijnlijk opgedrongen geweest door zijn politieke tegenstanders. Toch probeerde hij de draagwijdte van deze nieuwe hervorming teniet te doen.
Wat meer is, nog niet zo lang geleden had zijn aangeboren pragmatisme ertoe geleid dat hij de politiek steunde die door de econoom Liberman werd aanbevolen. Een politiek die beoogde om aan de ondernemingen een volledige autonomie op gebied van beheer en planning toe te kennen. Zo liep men het risico dat de grondslag zelf van de sovjetplanning in vraag werd gesteld.
Maar het was vooral in de buitenlandse politiek dat de laatste jaren van het ‘bewind’ van Chroesjtsjov door belangrijke nederlagen werden gekenmerkt. Ideologisch weinig geïnspireerd om de valstrikken van de ‘vreedzame co-existentie’ te lijf te gaan, stortte hij zich blindelings in dit avontuur. Het ging die richting alsof het leek dat hij door deze politiek tegenover het imperialisme alle macht was kwijt gespeeld. Door een of andere vorm van zinsverbijstering, of eerder nog onder de invloed van de oude slogan ‘socialisme in één land’, was hij ervan overtuigd geraakt dat het zou volstaan, om het kapitalisme te overwinnen, aan de wereld een ware vertoning te geven van hoe rijk en harmonieus de sovjetsamenleving wel was. Zo leek hij zich echter eerder neer te leggen bij, of te wijken voor, de imperialistische politiek van Amerika. Het is zo geweest in Vietnam en het is nog altijd zo. Plots getroffen door een vorm van bescheidenheid hebben de Russen er vrij spel gegeven aan diegenen die ze in de ‘internationale klassenstrijd’ hadden moeten bestrijden. In Cuba en te Berlijn kon men, strikt genomen, niet spreken van een nederlaag voor de Sovjets. Maar achter de grootspraak bleven de min of meer schandelijke aftochten op elkaar volgen. Dit bleek niet bij te dragen tot het versterken van het prestige van Chroesjtsjov.
Waar zijn politiek vooral rampzalig bleek te zijn was de manier waarop hij het conflict met China wilde regelen. Heel zeker, in deze jammerlijke zaak, is alle ongelijk niet aan één kant te zoeken. Maar – en we weerhouden hier enkel twee aspecten van de politiek van Chroesjtsjov. Hoe kan men op basis van een ‘proletarisch internationalisme’, dat zovele keren werd ingeroepen, het brutale terugtrekken rechtvaardigen van de economische hulp aan China evenals de eigengereide houding die de Sovjetleider zich aanmatigde en op die manier een procedure opdrong voor een ‘oplossing’ van het geschil met Peking? Hier leed hij trouwens een klinkende nederlaag. Slechts twaalf van de zevenentwintig communistische partijen die bijeengeroepen zijn voor een internationale conferentie te Moskou, komende 15 december, hebben tot op heden toegezegd. Zo heeft de strategie van Chroesjtsjov geleid tot een dubbele tweedracht: die tussen die USSR en China, en, last but not least, de tweedracht die de eigen rangen ondermijnt. Het publiceren door de Italiaanse Communistische Partij van het testament van Togliatti, tegelijkertijd zo afgemeten in de termen en zo gestreng wat de grond van de zaak betreft, heeft zonder twijfel een aanzienlijk gewicht in de weegschaal geworpen.
En er is tenslotte, en het is in dusdanige mate, dat we het moeilijk kunnen inschatten, dit vreemde personage dat, mettertijd, zijn collega’s tot wanhoop dreef. ‘Met zijn allures van een clown is hij niet gemaakt om de Sovjet-Unie te besturen’, heeft men van hem gezegd. Er schuilt iets van waarheid in deze opmerking. Doch we moeten toegeven dat zijn goedhartig gedrag, zijn speelse manier van doen, zijn open en onbevangen optreden (of zijn schijnbare openheid), zijn soms grappige stijl, in een gelukkig contrast stonden met het stijve en gemaakte formalisme van het gangbare protocol. Ongetwijfeld, Chroesjtsjov heeft overdreven, doch men kan hem niet het verwijt sturen dat hij de eerste communistische leider is geweest, die, ondanks de beduchtheid en de weerstand die hij opriep, in het buitenland echt populair is geweest. Het communistische kamp had niets te winnen bij een chef die bij het volk zowel de tirannie van een Gengis Khan opriep als de socialistische ideologieën belichaamde. Daartegenover is het waar dat, zonder dat hij aan het bloedige despotisme van zijn voorganger deed denken, hij is bezweken voor wat men gewoonlijk ‘personencultus’ noemt. Men had het zelfs over nepotisme, wegens de rol, overigens een heel twijfelachtige rol, die zijn schoonzoon Adjoubev speelde als hoofdredacteur van de ‘Izvestia’.
Hij is dus vertrokken, de man die sinds een tiental jaren, de eerste viool heeft gespeeld op het toneel van de wereldpolitiek. Is zijn vertrek een overwinning voor China? Dit lijkt twijfelachtig. Is het de voorbode van een oplossing ‘onder vrienden’ van het Russisch-Chinees conflict? Het zou gewaagd zijn dit te denken. Temeer daar Michael Souslov, degene die, in februari jongstleden, met een nooit geziene heftigheid, tegen de Chinese communisten een rapport had opgesteld, en Anastasia Mikoyan, die nimmer de minste sympathie voor de standpunten van Mao heeft gehad, naar het schijnt, de voornaamste bewerkers van de nederlaag van Chroesjtsjov zijn geweest.
De eerste vraag die we ons toch stellen is, of de val van Chroesjtsjov de terugkeer naar het stalinisme inleidt. Alles lijkt erop te wijzen dat de vrees, begrijpelijk, daar Chroesjtsjov het symbool was geworden van het antistalinisme, niet gegrond is. Brezjnev en Kosygin hebben verklaard dat de USSR na Chroesjtsjov trouw ging blijven aan de geest van het XXe en XXIIe congres. Maar wat belangrijker is, meer dan de goede bedoelingen, is het feit dat de ‘destalinisatie’ nooit de vrucht is geweest van de wil van één man. Ze beantwoordde en beantwoordt nog altijd aan de aspiraties van het volk en aan de concrete eisen van de sovjetsamenleving. Om die redenen zou iedere terugkeer naar het stalinisme niet enkel als een misdaad worden aanzien maar ook als een anachronisme zonder weerga.
Er valt nog heel wat te zeggen over deze zo belangrijke gebeurtenis. We zouden ons, bijvoorbeeld, vragen kunnen stellen over wat dit betekent op het gebied van de democratisering, waarvan men nog altijd hoopt dat ze in de USSR plaats zal vinden. En als er in dit opzicht redenen bestaan om zich gelukkig te prijzen dat een man de macht werd ontnomen die al te veel de neiging had persoonlijk te worden, moeten we wel tot de bevinding komen dat de manier waarop men zich van hem heeft ontdaan, goed aantoont welke weg de Sovjet-Unie nog af te leggen heeft. Niet eerder is de hoop die haar vrienden koesteren gerechtvaardigd. De n° 1 van het regime is aan de dijk gezet zonder dat er ook maar iets bekend is over het debat dat tot zijn nederlaag heeft geleid. De hoogste instanties van het regime zijn niet geconsulteerd geweest, noch de hoogste Sovjet of het Partijcongres. Het valt zelfs te betwijfelen of het Centraal Comité regelmatig over het probleem werd ingelicht. In het begin werden er domweg gezondheidsredenen ingeroepen, zonder dat ooit (tot heden toch) deze drogreden werd herroepen. De ‘Pravda’ heeft op een wel veelzeggende manier geschreven dat ‘de projecten van een kip zonder kop, de voorbarige en haastige conclusies, de daden zonder band met de werkelijkheid, de grootspraak en de holle retoriek, het autoritarisme, ... dit alles is de partij vreemd.’ Ondertussen had het officiële orgaan van de Noorse communistische partij geschreven dat ‘de nieuwe Sovjetleiders gelogen hebben’. Dat is pas een voorbeeld van vrijmoedigheid en als dit meerdere keren voorvalt zullen we ons nog kunnen verzoenen met onze kameraden van de communistische pers. De reacties van het internationaal communisme op de liquidatie van Chroesjtsjov zijn tegelijkertijd zo belangrijk en zo betekenisvol, dat we er in een volgende rubriek op zullen terugkomen.
In laatste instantie zal de periode na Chroesjtsjov ongetwijfeld dezelfde zwakke kanten vertonen als de periode na Stalin. Onder een regime, waar de meest ernstige, de meest coherente en de meest heroïsche oppositie – de Linkse Oppositie – is uitgeroeid geweest door het despotisme van een tiran, kan het verwerpen van die tirannie niet het werk zijn van mensen die eertijds medeplichtigen waren. Deze overweging, die ook slaat op de opvolgers van Chroesjtsjov, belet niet dat de USSR op democratisch vlak enige vooruitgang kan boeken. Doch het laat duidelijk zien welke de onafwendbare limieten zijn evenals de niet te vermijden zwakke punten.